Ханнык баҕарар омук үүнэн-үрдээн тахсарыгар кини хас биирдии ыала төһүү буолуохтаах. Олох укулаата уларыйан, астыын-үөллүүн, таҥастыын-саптыын, майгылыын-сигилилиин, олоҕу көрүүлүүн, үлэҕэ-хамнаска, бэйэ-бэйэҕэ сыһыанныын, оннооҕор олох, таптал туһунан өйдөбүл эмиэ уларыйда. Оҕолор бүгүн киһи киһиэхэ сиэрдээх сыһыанын өрө туппат, төттөрүтүн бэйэ-бэйэҕэ дьэбирдик, холустук сыһыаннаһыыларын бырапагаандалыыр киинэлэр, интернет киэҥ куйаарын информацията ордук иитээри ыксаталлара кистэл буолбатах. Оттон төрүттэрбит эриирдээх-мускуурдаах ыарахан олохторунан айбыт философиялара, майгылара-сигилилэрэ, сиэрдэрэ-туомнара, сүгүрүйбүт итэҕэллэрэ, олоххо, үлэҕэ сыһыаннара улам умнуллан барда.
Онон оҕолорбутун өбүгэлэрбит үйэлэртэн илдьэ кэлбит үтүө үгэстэригэр олоҕуран иитии-такайыы, эһэ, эбэ, ийэ, аҕа сылааһынан илгийэр үөрэҕинэн биһиктээһин хаһааҥҥытааҕар да наадалаах кэмэ. Барыта дьиэ кэргэнтэн саҕаланан, онно иитиллэн, такайыллан тахсар. Мин эдэр сааспыттан сүгүрүйэр киһим этнопедагог, академик Контантин Спиридонович Чиряев буолар. Төрөөбүт улууспар Үөһээ Бүлүүгэ улахан этнопедагог, академик К.С. Чиряев Ороһу нэһилиэгэр норуот этнопедагогикатын музейын, мин оскуоланы бүтэрэр сылбар 1980 сыллаахха тэрийбитэ. Бу музейга биһиэхэ, алта бииргэ төрөөбүт бырааттыы Уйгуровтарга аналлаах стендэ баарыттан үөрэбин. Тус бэйэм Алдан улууһун Кутанатыгар оскуолаҕа үлэлиэхпиттэн, Чиряевтыы ааҕыылары тэрийсибитим уонна “Роль отца в семейном воспитании” диэн дакылаатынан кыттыбытым. Хаҥалас улууһугар көһөн кэлэн баран 2014 сыллаахха кэргэним Ньургуйаана Павловна И.М. Яковлев аатынан Покровскай 1-кы №-дээх орто оскуолатыгар Чиряевтыы ааҕыылары аан-бастаан тэрийбитэ.
Аҕа — дьиэ кэргэн бигэ тирэҕэ, оттон дьиэ кэргэн — дойду бигэ тирэҕэ!
Хаҥалас улууһугар кэлэн баран уопсастыбаннай үлэм туохтан саҕаламмытай? Оҕолорум И.М. Яковлев аатынан Покровскай 1-кы №-дээх орто оскуолатыгар үөрэнэр кэмнэригэр, 2018 сыллаахха, оскуола аҕаларын Сүбэтигэр бэрэссэдээтэли солбуйааччы буолбутум. Онно саҥа састаабы талбыттара, Сүбэ аатын, үөрэх дьыллааҕы былаанын ылыммыппыт. Аан бастаан Сүбэбит үлэтин тэрийэргэ оскуола төрөппүтүн мунньаҕар аҥаардас аҕалары уонна эһээлэри ыҥырбыппыт. Манна барыта 60-ча аҕа, төрөппүт кэлбитин көрөр үөрүүлээх этэ. Иитэр үлэ былаанынан үрдүкү кылаас оҕолорун кытта волонтерскай үлэлэргэ кыттыбыппыт, ол курдук кырдьаҕас дьоҥҥо уонна педагогическай үлэ бэтэрээннэригэр көмөлөспүппүт. Психологическай доруобуйа, уйулгу ыйдарыгар уонна манна хабааннаах тэрээһиннэргэ, оскуола патриотизмҥа ыытар үлэлэригэр уолаттарбытынаан көхтөөхтүк кыттабыт.
2019 сыллаахха улуус Аҕаларын сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Олег Иванов көҕүлээһининэн Покровскай к. дьаһалтатыгар мунньах буолбута. Онно Покровскай к. Аҕаларын сүбэтин тэрийии, бэрэссэдээтэли талыы боппуруоһа турбута. Ол мунньахха мин кандидатурабын бигэргэппиттэрэ, бэһис сылбын үлэлии сылдьабын. Покровскай куорат Аҕаларын сүбэтин үлэтин туһунан кылгастык билиһиннэриэм.
Аҕалар көҕүлээһиннэринэн араас тэрээһиннэр ыытыллаллар, субуотунньуктар буолаллар, биирдиилээн ыалларга да көмөлөһөбүт. Итини таһынан, «Собери ребенка в школу!», «Дары осени», «Бумеранг добра» диэн онтон да атын социальнай уһулуччу суолталаах аахсыйалар үтүө үгэскэ кубулуйдулар. Манна биһиги аҕаларбыт көхтөөхтүк кытталлар. Төһө кыахпыт уонна бириэмэбит тиийэринэн куораппыт уопсастыбаннай тэрээһиннэригэр, тэрилтэлэр саҥа дьиэлэргэ көһөллөрүгэр, биирдиилээн ыалларга өрөмүөҥҥэ көмөлөһөбүт, кыттабыт. Манна хамаанда түргэнник хомулла охсуута уонна түмсүүтэ наада.
Покровскай куорат дьаһалтатын (баһылык П.П.Гермогенов) өйөбүлүнэн норуот дружината (ДНД) былырыын тэриллибитэ. Командирынан Андрей Дьяконов ситиһиилээхтик үлэлиир, сүрүннүүр. Ый аайы бэрээдэги кэһиини сэрэтэр рейдэлэргэ графигынан тахсабыт. Дьиэ кэргэннэрэ сатамматах ыалларга сылдьабыт. Наада буоллаҕына дьаһалта нэһилиэнньэни кытта үлэлиир исписэлиистэрин кытыннарабыт.
Уопсастыбаннай үлэ биллэн турар тустаах үлэлээх киһиэхэ эбии ноҕорууска. Ол гынан баран, биир санаалаах уонна үчүгэй хамаанда баар буоллаҕына, барыта сатанар. Ханнык да түгэҥҥэ Андрей Дьяконов, Виктор Константинов, Иван Соловьев, Алексей Ожгибесов, Андрей Харлампьев, Петр Дмитриев, Сергей Теплых, Александр Новиков уо.д.а. курдук үтүө санаалаах, көхтөөх дьоннордоох буоламмыт Аҕа оруола үрдүүрүгэр үлэ тохтообот.
Биһиги бэйэбит иннибитигэр туох-ханнык сыаллары-соруктары туруорунабытый? Бастатан туран, дьиэ кэргэн үтүө өрүттээх, үгэстэрдээх, ситиһиилэрдээх ыалларын пропагандалааһын. Иккиһинэн, төрөппүттэр эппиэтинэстэрин үрдэтии, соҕотох, аҥаардас аҕалары, төрөппүттэри өйөөһүн уонна улууспут Ис дьыалаҕа отделын кытта бэрээдэги кэһииттэн сэрэтэр үлэлэри ыытыы.
Покровскай куорат үөрэҕин тэрилтэлэрин кытта ыкса үлэлэһэбит. Ол эбэтэр түөрт оскуоланы, (дириэктэрдэр С.С. Шишигин, С.С. Владимиров, В.В. Капитонов, Н.М. Козлова) итини сэргэ, “Сардаана” оҕону сайыннарыы 1-кы №-дээх Киини кытта (сэбиэдиссэй С.Н. Скрябина), Спорт дыбарыаһын (дириэктэр О.И. Иванов) уонна улуус, куорат дьаһалталарын (О.В. Иринеев, П.П. Гермогенов) кытта биир ситимнээхтик үлэлиибит.
Билигин 5 сүрүн хайысхалаахпыт: кыамматтарга, кырдьаҕастарга аадырыстаах көмөнү оҥоруу, оскуола иннинээҕи тэрилтэлэр материальнай-техническэй базаларын бөҕөргөтүүгэ волонтерскай үлэни ыытыы, куораппытыгар ыытыллар тэрээһиннэргэ кыттыы, көрүүтэ-истиитэ суох уонна бэрээдэги кэһиини утары сэрэтэр үлэлэри ыытыы, үлэҕэ уопуту түмүү уонна тарҕатыы диэн.
Санаалары үллэстэр буоллахха
Хоһуун өйдөбүлэ баар буолуохтаах. Хоһуун диэн күүстээх өйдөөх, кытаанах санаалаах, кыайыгас-хотугас, хорсун, дьүккүөр үлэһит киһини ааттыыллар. Биһиги ыалаҕаларыгар, эр дьоҥҥо маннык өйдөбүлү киллэриэхтээхпит.
Хоһуун диэн тыл сүрүн өйдөбүлэ, мин санаабар, үс сүрүн өйдөбүлгэ тирэҕирэр. Бастакынан, «Миэхэ ким да биэрэр иэһэ суох» (Мне никто не обязан) диэн. Кистэл буолбатах, эдэр киһи олоҕор ким эрэ киниэхэ бэлэмнээн, оҥорон биэрэр «иэстээҕин» курдук саныыр. Ол иһин олох туһугар туруулаһыы «уота-күөһэ» киниэхэ быстар мөлтөх буолар. Ийэ-аҕа бэлэминэн, аймах көмөтүнэн итинник киһи суолун тыырынан муҥнанар. Дьоно суох буолла да, бу киһи муммут кус оҕотун курдук буола түһэр. Бу мантан тахсарараас алдьархай: арыгылааһын, эстии-быстыы, киһи аатыттан ааһыы. Бэлэмҥэ иитиллии содула. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн «миэхэ ким да биэрэр иэһэ суох» диэнөйдөбүлү иҥэрэн иитиллиэхтээх, олоххо эргиччи бэлэмнээхбуоларын туһугар.
Иккиһинэн, «Туһалаах буолуу» (Я нужен, пока я нужен) диэн өйдөбүл. Бу орто дойдуга олороруҥ тухары, мутугунанбыраҕар муҥур үйэҥ усталаах-туоратыгар мин кимҥэ уоннатуохха эрэ кыра да буоллар туһалаах буолуохтаахпын диэн. Биһиэхэ, сахаларга, оҕо саҥа саҥара сатыыр, үнэн эрэрбуоллаҕына номнуо туһа киһитэ буолбут дииллэрэ. Өбүгэлэрбит ол курдук оҕону адьас кыратыттан туһалаах буолуу диэн өйдөбүлгэ үөрэтэллэрэ-такайаллара. Өбүгэ саҕаттан оҕону иитии үтүө үгэһин билигин сөргүтэн олоххотуһаныы — ийэ-аҕа халбаҥнаабат суон соруга буолуохтаах.
Үһүс ирдэбил — төрөппүттэргэ, ийэҕэ-аҕаҕа иитиллибит иэһи төлөөһүн (Долг— первый долг перед родителями) диэн өйдөбүл. Хоһуун киһи өйө-санаата, кута-сүрэ толору буолан, Ытык иэс диэни толору өйдүүр. Ханна да хоһуун дьон инники күөҥҥэ сылдьаллар. Аҕалар түмсүүлэрин билиҥҥи сыала-соруга олоҕу иннин диэки хамсатар хоһууннары иитии, бэлэмнээһин уонна түмүү буолар.
Сахаҕа оҕону дьиэҕэ иитии үгэс буолбут көрүҥнэрэ тутуһуллубат буолбуттара өр буолла. Бу, биллэн турар, саха ыччатын иитиигэ улахан охсуулаах буолбута өйдөнөр. Оҕону дьиэ кэргэҥҥэ дьиҥ сахалыы иитиини чөлүгэр түһэрэр сорук турар уонна бу соругу хайаан да олоххо киллэрэр туһугар үлэлиэххэ наада. Маны олоххо киллэрии саха норуота эт-хаан өттүнэн былыргы чөлүгэр түһэригэр, чэгиэн, доруобай норуот буоларыгар көмөлөһүө этэ. Аны, хайдах гынан алаһа дьиэҕэ аҕа оруолун үрдэтэбит диэн ыйытык турар. Бастакытынан, ыал аҕата арыгы иһиэ суохтаах. Адьас уонна букатын. Иккиһинэн, көрдөөбүт көһүйэлээх көмүһү булар диэн бэргэн этии баар, онон арыгы испэт киһиэхэ ханнык баҕарар үлэ син-биир көстүө. Үлэлиэххэ эрэ наада, хайаан да, дьиэ кэргэниҥ туһугар эн үлэлээбэтэххинэ, булбатаххына-талбатаххына, ким кэлэн туораттан кэлэн хамсаныай-имсэниэй?
Эр дьон, чуолаан ыал аҕалара омугуттан тутулуга суох түмсүүлээхтик үлэлээтэхпитинэ-хамсаатахпытына эрэ хамсааһын тахсыаҕа. Атын улуустары көрдөххө Аҕалар түмсүүлэрэ ыытар үлэлэрэ олус киэҥ уонна дьайымтыалаах. Сахабыт сирин тумус туттар улууһа буоларбытынан биһиэхэ эппиэтинэс улахан. Саха оҕото саҥарар саҥатын, тылын сүтэрэн эрэрэ дьиксиннэрэр. Бу, бастатан туран, дьиэ кэргэн иһигэр иитииттэн тутулуктаах. Саха киһитэ сахалыы толкуйдуур, ол быһыытынан кини бигэтик икки атаҕар турар. Тылын сүтэрбит омук тирэҕэ суох, тыал ханна үрэринэн көтөр сэбирдэх кэриэтэ буолар. Төрөөбүт тылбыт — саха омук дьылҕата диэн биһиги бигэтик өйдүөх тустаахпыт.
Түмүктээн кэриэтэ эттэххэ, хоһуун өйдөөх-санаалаах киһи хаһан да омук быһыытынан бэйэтин сэнэммэт. Дьиэ кэргэн туллар тутааҕа, аһы-үөлү булар-талар киһитэ, кырыы харахтаах кыһарыйар түгэнигэр суон дурдата-хаххата. Араҥаччылыыр диэн эр киһи айылҕаттан анала буолар.«Оҕону таба ииттэххинэ бэйэҥ дьолуҥ, сыыстаххына — соруҥ» диэн норуот өс хоһооно оҕону дьиэ кэргэҥҥэ иитии сүдү суолтатын чаҕылхайдык көрдөрөр. Дьиэ кэргэн эйгэтигэр иһирэх быһыыга- майгыга эрэ оҕо дууһатынан, эт мэйиитинэн ылынан ийэ, аҕа оҕото буола улаатар.
Быйыл дойду үрдүнэн биллэриллибит Дьиэ кэргэн, Сахабыт сиригэр Оҕо саас уонна улууспутугар Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах сыллара биллэриллэн үгүс үлэ тэриллэр, ыытыллар.
Аҕа — дьиэ кэргэн бигэ тирэҕэ, оттон дьиэ кэргэн — дойду бигэ тирэҕэ!
Уйбаан УЙГУУРАП, Покровскай куорат аҕаларын Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ.