Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат
Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө биһиги эбээбит Герасимова- Мартынова Анастасия Гаврильевна туһунан ахтыы суруйарга сананным. Аны уодаһыннаах сэрии бу орто дойдуга эргиллибэтин, дьон олоҕун аймаабатын, үйэлэр тухары эрэйгэ тэппэтин, олох ситимин быспатын диэн санааннан.
Эбээбит Настаа аҕата Гаврил Мартынович Мартынов 1859 с.т. нуучча оҕонньорун курдук сырдык сэбэрэлээх, бөдөҥ-садаҥ киһи, саҥарарыгар кыратык кэлэҕэйдиирэ. Кэргэнэ Александра Яковлевна 1871 с.т., Ефремов Спиридон эдьиийэ буолуон сөп дииллэрэ. Александра, хос-хосэбээбит, 1914 с.т., испанка ыарыыттан өлөн, эбээбит Настаа уончатын ааһаат 2-3 саастаах сурдьунаан Уйбаанчыктыын тулаайах хааланнар эрэйдээхтик олорбуттарын туһунан кэпсиир эбит. Кини кэпсээниттэн аҕата Кэлэҕэй Хабырыыс кэргэнинээн, Бодойбоҕо, сылдьар кэмнэригэр төрөөбүт.
Ол саҕана мантан Бодойбоҕо үгүс ыал баран үлэлээн, хамнас аахсан араас таҥас-сап, туттар тэрил илдьэ кэлэллэрэбит, оннооҕор сорох дьон сатыы баралларын ахталлар. Көмүс хостонор дойдута эргиэн сайдан, билигин этэр курдук, инвестиция түмүллүбүт сирэ буоллаҕа, биллэр ытык меценаппыт Сэмэн Барашков онтон эмиэ кыаҕыран кэлэн биһиги сирбитин аатыртаҕа. Оччолорго бу эҥэр дьон, атын сирдэргэ холоотоххо, бэрт кыахтаахтык олорбуттар, араас мааны таҥас, күндү киэргэл биһиги ыһыахтарбыт уратылара үһү. Ол баай кэлин Аҕа дойду сэриитин кэмигэр Оборона фондатыгар үксэ бэриллибитэ дииллэрэ.
Хачыкаакка ыал буолан
«Эбэм балтараа саастааҕар дьоно Хачыкаакка көһөн кэлбиттэр. Ол хос эһэбит бастакы сиэнэ төрөөбүтүн кэннэ,1923 сыллаахха аҕатын аатын Мартын диэн ааттатан баран өлбүт эбит. Ити иннинэ эбэм 16 саастааҕар бэйэтиттэн 4 сыл аҕа Герасимов Михаил Иванович — Уус Мэхээлэни кытта бэргэһэлэммиттэр, ити билигин Күөрдэмҥэ турар таҥара дьиэтигэр (оччолорго кыыс оҕону олох эрдэ дьуруускалыыр олох сиэринэн эбит).
Биһиги аҕабыт кинилэр бастакы оҕолоро диирбит этэ да,кини иннинэ иккитэ кыргыттар төрөөн баран өлөөхтөөбүттэр. Ити кэннэ субуруччу икки уол оҕо -Уйбаан, Хабырыыл күн сирин көрөн, ону кытта биһиги аҕабыт Мартыын буолан удьуорбут билигин салҕанан бардаҕа. Бүтэһигинэн икки игирэ уолаттар төрөөн оччотооҕу медицинэ, олох мөлтөҕүттэн дьон буолар дьылҕалара быстаахтаабыттар.
Эбээбит эмийигэр үүт киирбэт буолан эрэйдэммитигэр бары ыарыыны эмтиир отоһут, иичээн киһи, ырыаһыт, кэпсээнньит, олоҥхоһут, оҕото-уруута суох Герасимов Сэмэн- Хорообо эмийдэрин хайытан, оборон эмтээн үтүөрдэн биһиги Эбээбит сылаас илиитин билэн улааттахпыт.
Ытык дьоммутун кэриэстээн биһиги көлүөнэ ыччаттар дьоммут олохсуйбут өтөхтөрүн оннугар биир үйэ олох бэлиэтин — аатырар үрэхпит (биһиги аймах былыргыттан Эбэ диибит) үрдүгэр, Булуус ууллубат мууһа сайыннары көҕөрөн көстөр сиригэр, бэлиэ таас туруорбуппут.
Эбээбит барахсан өрүү сүүрэ-хаама сылдьар (дэлэҕэ Чыбылык Настаа дэниэ дуо) иҥииригэр хаппыт эмээхсин этэ. Мин киниэхэ бастакы уол сиэн кэлэн олус күндү киһи буолан улааппытым. Ол да буоллар оҕолортон хайабытын да атаахтаппат буолара. Кыра эрдэхтэн туох-баар үлэҕэ батыһыннара сылдьан (сир астааһыныгар, кыра дьиэҕэ оттуллар мас бэлэмнээһинигэр уо.д.а. үлэлэргэ) такайара.
Билиҥҥэ дылы миэхэ саамай истиҥ махтал диэн кини хайҕабыл боростуой: «Дьэ, бу диэн Киһи буоллаҕа!» диэн тыллар буолаллар, олус истиҥ, кылаабынайа, дириҥ суолталаах эбит. Киһи киһи буолаары бу орто дойдуга кэлэр,олорор буоллаҕа, дьиҥэр. Биһигини батыһыннаран Эбээбит олорбут дьиэтин өтөҕөр сотору-сотору баран кистээн хараҕын уутун сотто-сотто салама иилэрэ. Ааспыт ыарахан олоҕун санаахтыыра буолуо. Ол да буоллар оҕонньоро хараллыбыт сиригэр саха сиэринэн хаһан да сырытыннарбатаҕа, дьиҥэр, аара суолбутуттан чугас этэ буоллаҕа.
Сэрии кэмигэр соҕотох хаалан
Эһээбит олох эдэригэр, 41 саастааҕар, ыарахан ыарыыттан бу олохтон барбытын кэннэ үс туран эрэр уолаттардаах хаалаахтаабыт. Кырыыстаах сэрии саҕаланан колхозтаахтарга мүччүрүйбэт байыаннай нолуок түһэн ыарахан кэмнэр саҕаламмыттар. Ол нолуок аҥардас ийэҕэтуох да чэпчэтиитэ суох эбит. Онно кыһарыйтаран олорор дьиэтин колхозка нолуок суотугар биэрбитин кэлэн көтүрэн илдьэ барбыттара. Уоттаах сэриигэ бииргэ төрөөбүт сурдьа баран сураҕа суох сүппүтэ оччолорго тустаах киһиэхэ төһө эрэ ыар баттык буолбута буолуой…
Ол да буоллар түргэн туттуулаах үлэһит, иистэнньэҥ, асчыт буолан колхозтан дохуот аахсан олорбуттар. Бу ыарахан сылларга саатар умайар уот курааннар тураннар бурдук үүммэккэ дохуот олох кыра эбит этэ. Орто уола Уйбаан кэпсииринэн, биирдэ дьиэлэригэр бэркэ үөрэн, сырдаан дьон киирэн “Олус бэрт ардах түстэ, бурдук үүнэр буолла!” диэн ыра санааларын уоскутуна ахтыыллар эбит.
Кыһыҥҥы уһун тымныыга кыһалҕаттан хас да ыалдьуккаах кыстыыр үгэстэммит, көмүлүөк оһох маһы олус сиир буолан, онно кыттыһан мастанан олорон. Түүнүн оһох тула олорон фроҥҥа диэн үтүлүк, кээнчэ тигэллэрэ…
Улахан уола, биһиги аҕабыт, оскуоланы хаалларан колхозка киирэр, ийэтигэр тирэх, өйөбүл буоллаҕа… Кыра уола Хабырыыл кэпсииринэн, ыскылаат харабыла буола сылдьантоҥ ыскылаакка тулуйбакка, дьиэтигэр кэлэн иттэн барар эбит. Оччолорго байыаннай кэм буолан үлэ ирдэбилэ, сокуона кытаанаҕа.
Эбэбит дьоҥҥо олус аламаҕай аһыныгас сыһыаннаах барахсан этэ. Аҕабыт балыктаан кэллэҕинэ сарсыарда эрдэ туран ыалларыгар барыларыгар түҥэтэрэ, өссө тастыҥ быраатыгар Евгенийдээххэ ыраастаан илдьэн биэрэрэ. Дьону кытта кэпсэтэригэр өрүү илиитин көхсүнэн өттүккэ,илиигэ, окумалга таарыйа турар идэлээҕэ. Биирдэ аҕабытыгар оройуон боломуочунайдара чэйдии олордохторуна кэлэ-бара ас бэлэмнии сылдьан биир киһиэхэ өттүккэ имнэнэн мин 7 көҕөнү биирдэ ытан бултаабыппын кэпсээн күллэртиир буоллаҕа, үөрүүтүн үллэстэн.
Олоҕун тиһэх дьоллоох сылларын, улахан уола бэйэтэ туттан киирбит дьиэтигэр, биһигини бүөбэйдээн, үөрэтэн атаарбыта. Мин оскуоланы бүтэрэр сылбар бүтэһик эксээмэннэр чугаһаан турдахтарына, улаханнык ыалдьан балыыһаҕа киирэн хаалбытым. Онно, бука, Эбээм бүтэһик ыарыытыгар сытан хас да оҕону сүтэрбит ийэ хараастыбыта буолуо. Оччолорго бэйэбин буруйдана санаабытым баара. Биһиги, бииргэ төрөөбүттэр, Эбээбит олорбут, сылдьыбыт сирдэригэр кэлэ-бара оҕолору, сиэннэри батыһыннара сылдьан бэлэх уура сылдьабыт. Бэйэм икки сыллааҕыта урут эһэм эбэбинээн кыстыыр соҕуруу арыыга бырааппар дьиэ тутуһан бүтэрэн-оһорон олус диэн чэпчээн санаам туолан кэлбитим.
Түмүктээн эттэххэ, Ытык төрүттэрбит үтүө өйөбүллэрэ биһигини өйүү арчылыы сылдьар, кэлин да оннук буолуоҕа диэн алҕыыбын» диэн сиэнэ Кыһыл Үрүйэттэн Герасимов Владимир Мартынович, суруйан хаалларбыта.
Анастасия Гаврильевна (1901-1974) 73 сыл, Герасимов Михаил Иванович -Уус Мэхээлиһэ (1897-1941) 43 сыл, Анастасия Гаврильевна (1903-1974) 71 сааһыгар дылы олорбуттар.
Хараҥаттан хараҥаҕа диэри үлэлээн
Эбэбит аах кэргэнинээн эһэбитинээн колхоз чилиэннэрэ буолан, урукку кэм ирдэбилинэн хараҥаттан хараҥаҕа диэри үлэлииллэрэ. Оҕолорун балаҕаҥҥа бэйэлэрин эрэ хаалларан баран үлэни өрө тутаахтыыллара, икки кыра кыыс оҕолоро буор муосталаах балаҕаҥҥа тымныйан, сыыстаран өлөөхтөөбүттэр эбит. Үс уолаттарын Мартыны, Уйбааны, Ганяны ити кэмҥэ айылҕалара биэрбитинэн аһатан-сиэтэн улаатыннартаабыттара. Эһээбит Мэхээлэ тэрээк илиминэн Булуус эбэҕэ илим үтэн, чугас куобахха туһахтаан хараланаллара. Булуус эбэ атаҕар сэлэлии үүммүт харыйалар анныларыгар кыра дьиэлээхтэр эбит. Кыһарҕаннаах Аҕа дойду сэриитэ саҕаланар сылыгар дьоммут дьиэлэрин оччотооҕу сокуонунан нолуоктаан былдьаабыттар. Эһэбит ол сайын куртаҕа ыалдьан күн сириттэн күрэнээхтээбит…
Эһэбит доруобуйата сэнэх эрдэҕинэ, күнүнэн сылдьан колхоз үлэтинэн балыктааһыҥҥа арыыга тыынан туораансатыы сылдьаахтыыр эбит, аанньа өйүөтэ суох, аччык аҥардаах… Маска сыһыаннаах, уһанар буолан да буолуо, ол саҕана, 30-с сылларга, оройуон киинигэр Покровскайга мунньан тутуу бөҕөнү ыыппыт кэмнэригэр түбэһэн эһэбит эмиэ сылдьыбыт. Колхозтаахтар аҥардас бөппүрүөк эрбиинэн уонна сүгэнэн, илии устурууһунан туппут аптека, райздрав, поликлиника, сытар балыыһа дьиэлэрэ хойукка диэри туһалыы турбуттара, кэлин «фотография», гостиница, типография, роддом дьиэлэрэ буолан өр сылларга туһалаабыттарын билэбит.
Аҕабыт Мартын ийэтигэр улаханнара, аҕата өлөрүгэр 17сааһын туола да илигэ. Кинини балыктыыр биригээдэҕэ ылбыттар. Сэрии уоттаах сылларыгар күүстэрэ, кыахтара тиийэринэн ыраах арыы күөллэрин, үрэх өрүс сүнньүнэн сыл аайы саас эрдэттэн кыһын муус туруор диэри балыктыыллара…
Эбэбит Настаа сиэннэрин биһигини барыбытын батыһыннара сылдьан олоххо таһаартаабыта. Кини айылҕалыын алтыһыннарбыта. Сир аһыгар сатыы тыабытыгар баран, отон сугун, хаптаҕас моонньоҕон хомуйаммыт хаһаанарбыт, араас эмтээх отторунан дьиэни, сири ыраастыырга киниттэн үөрэммиппит. Элбэхтик салгыҥҥа сылдьарга үөрэппитэ да чэгиэн сылдьыахпытыгар көмөлөһө турар.
Оҕотун сыттыгын фроҥҥа биэрэн ыыппыта…
Эбэбит сурдьун, бииргэ төрөөбүт быраатын сэриигэ 1941 сыл бэс ыйын 1-кы күнүгэр ыҥырбыттарыгар бэйэтэ 2-Дьөппөн биэрэгэр киирэн атаарбытын истэн билэбит. Иван кыыһын кып-кыракый сыттыгын уган ыыппыт эбит. Ол убайбыт сэрии толоонугар сураҕа суох сүттэ диэн сурук кэлбитин туһунан убайбыт Иван Михайлович Герасимов ахтыытын кини кинигэтиттэн «Сыттык сэрии хонуутугар хааллаҕа» диэнтэн ааҕан билэбит. Киһи хараастар…
Биһиги көрбөтөх таайбыт, хорсун саллаат көмүс уҥуоҕа ханна харалла сытара буолуой диэн Москватааҕы Киин архыыптан, кыра бырааппыт Михаил Мартынович ирдэһэн Воронежтааҕы Братскай могилаҕа хараллыбытын билэн баран, кэргэниниин Капалыы сиэннэрин илдьэ бараннар, төрөөбүт Хачыкаатын төрүт буорун ууран кэлбиттэриттэн астынабыт. Таайбыт саллаат оҕотун Лиза утуйбут сыттыга, аҕатын хорсуннук сэриилэһэ сылдьан сураҕа суох сүппүт хомолтотун, кини сиэнэ Любовь Никифорова кэргэнинээн Игорьдыын онно баран сүгүрүйэн кэлбиттэрэ. Хаартыскаҕа түһэрэн, тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн уураннар төннүбүттэрэ саныахха астык. Көлүөнэ ситимнэһиитин Аҕа дойду сэриитэ бүтэн Кыайыы буолан бүппүтэ 80-ча да сыл ааспытын иһин — Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!
Кыһыл Үрүйэттэн Зинаида Лазарева.