Айыы үөрэҕэ
Таҥха диэн дьылҕа таҥарата буолар. Кини сиргэ түһүүтүн былыр кыһыҥҥы күн туруутун кытта сибээстииллэрэ. Таҥха Хаан киһи айылҕа ханнык эргииргэ түбэһэринэн, төрөөбүтүнэн көрөн, кини дьылҕатын быһаарар. Онон Таҥха киһи таайар, сэрэйэр күүстэрин кытта сибээстээх. Айыы үөрэҕэ этэринэн, Таҥха киһи дьылҕатын билгэлиир ньымалары түмэр. Онуоха киһи күн, дьыл, үгэс эргииригэр түбэһэ төрөөһүнэ улахан суолталаах.
Дьылҕа, Таҥха, Билгэ айыылар киһи инники дьылҕатын, сайдыытын билэ-көрө сылдьаллар. Билгэһит билгэлэргэ (тугу эрэ этэр көстүүлэргэ) болҕомто уурар,олору таба көрөр, кинилэргэ олоҕуран тойоннуур. Танхаһыт (эмчит, бэйиэт, суруйааччы буолуон сөп) бити билэр, туох буолуон сэрэйэр. Кини ити билиитин киһи итэҕэйэр гына чопчулаан эппэт, быһаччы этэр эбэтэр уобарастаан кэпсиир. Дьылҕаһыт (өтө көрөөччү, сэһэнньит, ойуун уо.д.а.) туох буолуоҕун көрөр дьоҕурдаах. Кини ол көрүүтүн көстүү курдук кэпсиэн сөп, эбэтэр санаа хаамыытынан бигэргэтэр.
Таҥха кэмэ тохсунньу 7 күнүттэн –19 күнүгэр диэри. Ороһуоспа күн уот оттооччу сүллүүкүттэр тахсаллар. Оттон 9-11 чыыһылаларга кэргэттэрэ, оҕолоро-уруулара, кырдьаҕас өттүлэрэ, кыамматтара тахсаллар диэн баар. Кинилэр ойбонунан тахсаллара дуу, биитэр күөл мууһун хайа анньан дуу, биитэр курдат тахсаллара дуу – биллибэт. Ким да сүллүүкүттэр күөлтэн тахсан эрэллэрин көрбөтөх. Аны бу кыылларыҥ көтөх муҥунан харчылаах буолаллар, сорохторо куулунан сүгэ сылдьаллар диэн норуот номоҕо кэпсиир. Уоттарын оттон баран уонча хонугу быһа сытан эрэн хаартылыыллар, сорохторо сибиэһэй салгыны ыймахтыы-ыймахтыы дэриэбинэни, алааһы, тыаны кэрийэллэр, эргэ өтөхтөрү буулууллар. Ол иһин сүллүүкүн тахсыбыт кэмигэр сууйуллубут таҥаһы таһырдьа ыйаабаттар. Сүллүүкүн таҥас нөҥүө киһи кутун таарыйар диэн аньыырҕыыллар. Оччоҕуна ол киһи улаханнык ыалдьыан, моһуогуруон сөп. Таҥха иһиллиир диэн көннөрү сэрэбиэйдэнэрдээҕэр чыҥха атын. Таҥхалыыр киһи ый инниттэн биилээҕи-уһуктааҕы туппат, улаханнык саҥарбат, онно-манна кэлбэт-барбат.
Маны таһынан тохсунньу ыйга сааһы уонна сайыҥҥыны билгэлииллэр. Тымныы буоллаҕына, сайына куйаас. Тохсунньу ыйы от ыйа батыһар. Тибии түстэҕинэ, от ыйыгар сөрүүнү күүтэллэр.
Мастар халыҥ хаары сүгэһэрдэннэхтэринэ, халаан уута кэлэр.
Бу күннэргэ Орто дойду олоҕор, олох эмиэ биир интэриэһинэй кэрдииһэ диэххэ сөп, Таҥха, биккэ-билгэҕэ итэҕэйии күннэрэ саҕаланнылар. Ким эрэ итэҕэйэн, аргыый сэмээр инникини өтө көрөөччүлэри сураһар, итэҕэйбэт, оруо-маһы ортотунан тыллаһан түөһүгэр силлэнэр. Тохсунньу ыйга өбүгэлэрбит таҥха иһиллииллэрэ, бит-билгэ билгэлэнэллэрэ. Ол курдук, сылгылар кэпсэтиилэрин иһиллииллэрэ, этэрбэс хаамтараллара, суоруна тардаллара, былыргы өтөххө, ойбоҥҥо олорон иһиллииллэрэ диэн номохторго, үһүйээннэргэ кэпсэнэр. Төһө кырдьыгын, сымыйатын билбит суох, устуоруйа онукэрэһилиир.
Татьяна Владимирова.
Прокопий Федоров уруһуйа.