Култуура
Сахалыы сайаҕастык саҥарар, иэйиибитин истиҥник этинэр Ийэ тылбыт күнүгэр Хаҥалас улууһун “Арчы Дьиэтэ” норуот айымньытын киинин тэрээһининэн «Устар ууну сомоҕолуур — нэһилиэгим дьоһун дьоно» улуустааҕы көрүү-күрэс бэрт сэргэхтик ыытылынна.
Тэрээһиммитин «Одун Хаан» ыйыгар сүгүрүйэн кэлбит кыттааччылары арыылаах алаадьынан айах тутан алгыһынан көрүстэ Арчы Дьиэтэ норуот айымньытын киинин салайааччыта, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Лидия Васильевна Харитонова. Бу күрэскэ Улахан Аантан, Күөрдэмтэн, Өктөмтөн, Төхтүртэн, Хачыкааттан, Кыһыл Үрүйэттэн кэлэн бэйэлэрин нэһилиэктэриттэн төрүттээх, олорор уонна олорон ааспыт түөлбэ олоҥхоһуттарын, норуот ырыаһыттарын, оһуокайдьыттарын, хомусчуттарын, алгысчыттарын хаартыскалаах, видеолаах слайды бэлэмнээн аҕалан киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрэн сырдаттылар, олохтоох дьоннорун айымньыларыттан быһа тардан толордулар. Күрэс кыттыылаахтарын Лидия Харитонова,улуус култуураҕа уонна духуобунаска салаатын сүрүн исписэлиистэрэ Надежда Скрябина, Күннэй Степановасыаналаатылар. Күрэс түмүгүнэн кыайыылааҕынан Любовь Киприянова ааттанна. Кини аҕатын, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин бэтэрээнин, Ленин уордьанын кавалерын, ССРС 4 ыҥырыылаах Үрдүкү сэбиэтин дьокутаатын, өр кэмҥэ Хачыкаат колхуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит Киприянов Данил Васильевич туһунан сиһилии хаартыскаларын көрдөрөн, кини олорбут, үлэлээбит олоҕун сырдатта. “Чараҥнаах хомууна” айымньылааҕын, «Энньэ кулут» үс оонньуулаах, сэттэ хартыыналаах трагедия, “Урааҥхай сахаттан утумнаах”, “Сабыйа бухатыыр” диэн олоҥхолору, “Уйгулаах хочо”, “Ыһыах ырыата” уонна да атын тойуктары суруйан хаалларбытын туһунан сырдатта. Кэлбит дьон, тэрийээччилэр маннык талааннаах киһи олорон ааспытын сэргии-сэҥээрэ кэрэхсээтибит.
2-с Малдьаҕар нэһилиэгин «Аан Аартык» КК испэсэлиистэрэ Анна Гоголева, Марина Соломонова бэйэлэрин биир дойдулаахтарын, тойуксут, олоҥхоһут, алгысчыт Платон Семенов-Ырыа Былатыан олоҕун, айар үлэтин сырдатан иккис миэстэни ыллылар. Айылҕаттан бэриллибит талааннаах киһибит Ырыа Былатыан Арҕаа Хаҥалас улууһун 2 Малдьаҕар (Бөртө) сиригэр Киппирдээннэр уустарыгар күн сирин көрбүт. Сергей Зверевы кытта бииргэ киэҥ сиринэн сылдьан, 2-3-түү түүннээх күнү быһа олоҥхолууллара эбитэ үһү. Маҥнайгы сурукка киирбит үлэтэ “Ленин туһунан ырыа” 1939 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт. Онтон ыла кини аата саха литературатыгар бигэтик киирбит.
Быйыл, бу 2025 сылга, биир дойдулаахтара, култуура үлэһиттэрэ Ырыа Былатыан 150 үбүлүөйдээх сылын бэлиэтээн сонун тэрээһиннэри ыытаары бэлэмнэнэллэрин иһитиннэрдилэр.
Галина Игнатьева, Хачыкаат нэһилиэгин «Сарыал» КК дириэктэрэ Үлэ Кыһыл знамятын уордьанын кавалера, кадровай булчут, алгысчыт, Дархан оһуокайдьыт Герасимов Гаврил Иванович уонна элбэх оҕолоох, уһуйааччы,оһуокайдьыт Заморщикова Раиса Павловна тустарынан бэрт сиһилии ахтан санаан ааста.
Үһүс миэстэни Өктөм нэһилиэгин А.С. Данилова аатынан “Барҕарыы” исписэлиистэрэ Алексей Фомин, Руслан Игнатьев ыллылар. “Өктөм нэһилиэгин чуор куолаһа —Оһуокай Мааса” туһунан, олорон ааспыт олоҕун, кини талаанын, чуор куоластааҕын кэпсээтилэр.
Людмила Артамонова «Сарыал» КК Кыһыл Үрүйэтээҕи «Сардаҥа» филиалын сэбиэдиссэйэ биир дойдулааҕын, эмиэ талааннаах оһуокайдьыт, тойуксут Прокопьева Мария Григорьевна туһунан сырдатта.
“Хомуһуннаах хомусчуттары үйэтитээччи” анал ааты Саргылана Федорова, «Ситим» култуура киинин дириэктэрэылла. Кини “Дьүрүһүй, хомуһум дьүрүһүй” хомусчут, “Күөрдэм Хомуһа” ансаамбыл төрүттээччитин уонна салайааччытын Антонина Семеновна Адамова туһунан сырдатта. Кини өрөспүүбүлүкэҕэ Хомус музейын төрүттээбит Иван Алексеевтыын, Аан дойдутааҕывиртуоз—хомусчута Спиридон Шишигинныын «Алгыс»хомус ансаамбылын кытары 1972 сыллаахха Уфа, Москва куораттарынан Саха култууратын, литературатын уонна искусствотын күннэрин ыытыыга дэлэгээссийэҕэ киирсэн бэрт ситиһиилээхтик кыттан хомуска оонньоон кэлбиттэрин туһунан билиһиннэрдэ.
«Сэргэх дьоһун сэһэнньит» анал ааты Марина Васильева ылла. «Норуоттан тахсыбыт талаан» — үлэ, тыыл бэтэрээнэ, тойуксут, норуот ырыаларын толорооччу Афанасьева Варвара Михайловна талаанын үйэтитэн сырдатта. 40-с сылларга, улууһугар Ырыа Балбаара диэн аатынан биллэр эбит. 1945 сыллаахха Кыһыл Үрүйэҕэ Улуу Кыайыы ыһыаҕар олохтоохтор аһаҕас халлаан анныгар «Ньургун Боотур» олоҥхону оонньообуттарын, онно Варвара эдэр кыыс Айыы Куо ырыаларын толорбутун дьон сөҕө көрбүттэрин кэпсээтэ. Ырыа Балбаара улахан сиэнэ Николай Макаров билигин Төхтүргэ олорор. Эбээтин утумнаан норуот ырыаларын ыллыыр, өрөспүүбүлүкэҕэ, улууска биллэр ырыаһыппыт буолар. Сиэннэрэ бары даҕаны талааннаахтара биллэр.
«Удьуор сыдьааны утумнааччы» Тихонов Дархан, М.Е. Васильев аатынан 2-с Малдьаҕар орто оскуолатын 11 кылаас үөрэнээччитэ (салайааччы Марина Васильева) «Мин эһэм» диэн Покровскай куорат сэрии уонна үлэ бэтэрээннэрин Сэбиэтин бочуоттаах бэрэссэдээтэлин, Хаҥалас улууһун уонна 2-с Малдьаҕар нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕун, Дархан оһуокайдьыт Харитонов Василий Николаевич туһунан истиҥник-иһирэхтик санаан ахтан кэпсээтэ. Эһээтэ ырыаҕа ылламмыт, тойукка туойуллубут Улуу Элиэнэ эбэбит үөһүгэр томтойон үөскээбит Тойон Арыыттан төрүттээҕин, ааттаах ат баайааччы уонна сүүрдээччи быһыытынан улуус дьонугар биллэр-көстөр, ытыктанар киһи быһыытынан биллэрин сырдатта. Араас хоһооннору хоһуйбут, үтүмэн ырыаны ыллаабыт, тамадалаан хайҕаммыт, оһуокайдаан аатырбыт, бар дьонун биһирэбилин ылыан ылбыт, киһи гиэнэ кэрэмэһэ, үлэһитэ буоларыттан, оҕолоро, сиэннэрэ аҕаларынан, эһээлэринэн киэн тутталларын туһунан үөрэ-сэҥээрэ иһитиннэрдэ. Василий Николаевич кыыһа Лидия Харитонова аҕатын утумнаан ырыаһыт, арчыһыт, тойуксут, оһуокайдьыт буоларын, улуус дьоно-сэргэтэ билэллэрин, өрөспүүбүлүкэҕэ тойук көрүүлэригэр хас да төгүл кыайыылааҕын туһунан эттэ.
«Кэскиллээх» анал ааты А.Д. Широких аатынан Төхтүр орто оскуолатын 4 кылааһын үөрэнээччитэ Анжела Герасимова ылла. Кини «Кэскил — көлүөнэ ситимэ” диэн “Кэскил” хомус норуодунай кэлэктиибин слайдынан сырдатта.
Кыттааччылар бары даҕаны бэлэмнэнэн кэлэннэр, чинчийэн-үөрэтэн, биир дойдулаахтарын үйэтитэн, киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрэн, култуура тэрилтэлэригэр түмэл пуондатын хаҥатыыга үлэлии сылдьаллара тэрийээччилэри сэргэхситтэ. Кыайыылаахтарга анал ааттаах дипломнары, сыаналаах бириистэри, туоһу суруктары туттардылар. Инникитин маннык тэрээһин сылын ахсын ыытыллан иһиэҕэ, улууспут талааннаах, биллэр-көстөр дьоннорун тустарынан элбэх матырыйаал хомуллан киэҥ эйгэ араҥатыгар тахсан иһиэхтэрэ диэммит эрэллээхпит. Биһиги,сахалар, киэн туттар сахалыы тылбытын, айымньылаах үлэлэрбитин, өбүгэлэрбит үйэлэргэ илдьэ кэлбит үтүө үгэстэрин аныгы олоххо дьүөрэлии тутан, кэлэр кэнэҕэски ыччаттарбытыгар, олохпутугар олук ууруохтаахпыт. Күүстээх санааны, өркөн өйү холбоон, саҥаттан-саҥа сыаллары-соруктары туруоран, үрдүктэн-үрдүк чыпчааллары дабайыаҕыҥ! Сахалыы сайаҕастык саҥарар, иэйиибитин истиҥник этинэр Ийэ тылбыт үйэлэргэ сүппэккэ үүнэ-сайда турдун!
Мотрена Гаврильева СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, «Арчы Дьиэтэ” норуот айымньытын киинин уус уран салайааччыта.