Амма улууһун общественниктара Оксана Архипова, Галина Бочугурова, Наталья Борисова, Римма Дьячковская түөрт көлүөнэ үлэ дьонун үйэтитиигэ үлэлэрин уопутун үллэстэ Хаҥаласка кэлэ сырыттылар. Покровскайга улуус дьаһалтатын дьиэтигэр истиҥ көрсүһүү буолан ааста. Амма сирин Алтан сэлиэнньэтин көхтөөх дьонун көҕүлээһинэ улууһу ааһан бу аата өрөспүүбүлүкэ таһымыгар тахсарга холонно.
Кырдьык даҕаны, урукку барыта туһата суох буолбатах. Бу ааспыт үйэттэн саҕалаан түөрт көлүөнэни ситимниир дьоһун дьыала улам утумнааччылардаах буолан иһэр эбит. Дьиҥинэн. манныкка атылыы үлэ быстах-остох да буоллар сир-сир аайы биһиги да улууспутугар барар. Ол эрээри биир ситимҥэ, бу санаатахха, түмүллэ илигин көрдүбүт. Олохтоох энтузиастар, историяны интэриэһиргээччилэр син да буоллар саастаах дьонтон, ордук сэрии, тыыл бэтэрээннэриттэн, Саха сиригэр көмүс хостооһунугар, бу уустук кэмҥэ промышленность атаҕар туруутугар кыттыбыт дьоһун дьоммут, учууталлар, доруобуйа харыстабылын, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин о.д.а. туһунан матырыйааллары түмэн кинигэлэргэ син киллэрдилэр, кэпсээннэрин историяҕа хааллардылар. Онтон салгыы урукку дьон айыы тыынын үйэтитэн хаалларыы суоҕун кэриэтэ. Күүрүүлээх үлэ аргыстаах кинилэр этилэр эбээт, бэтэрээннэрбит, бу икки үйэ кирбиитигэр олоро сылдьыбыт ыччаттар.
Дьэ тоҕо бу көлүөнэни тумнуо суохтаахпытый, билиҥҥи ыччат ону сатаан өйдүүр дуо о.д.а. ыйытыыларга хоруйу ыалдьыттарбытыттан иһиттибит. Дьиҥинэн, бу дьон өссө ааспыт көлүөнэлэр олоххо сыаннастарын да илдьэ сылдьар уонна ыччатыгар тириэрдэр үтүө холобурунан, бэйэтин үлэҕэ, дьоҥҥо-сэргэҕэ, тулалыыр эйгэҕэ сыһыанынан, ыраас санаатынан, дойдутугар туохха да атыыламмат тапталынан ытыктаныан сөп. Ону бу соторутааҕыта ааспыт Россиябыт президенин быыбарыгар кыттыы бигэргэттэ, норуоппут сомоҕо буолуутун, сиэри-майгыны өрө тутуутун, Ийэ дойдутугар тулхадыйбат бэриниилээҕин кэнчээритигэр тириэрдибитин.
Кинигэҕэ, сурукка-бичиккэ киллэрии өссө татым курдук диэтилэр аммаларбыт. Кинилэр бу үйэ тыынын видеоҕа устуу ордук тириэрдиэ диэн санаанан салайтаран сылдьалларын кэпсээтилэр. Киһи бу тутуһан олорон аһаҕастык кэпсиирэ, аттыгар көстөр тулалыыр эйгэтэ, дьиэтэ-уота да буоллун, үлэтэ-дьарыга даҕаны, киинэҕэ уһуллуута ордук киһи дууһатыгар чугаһа биллэр. Амма Алтаныттан ыалдьыттарбыт бу хайысханан улахан үлэни ыытан кэлбит уопуттарыттан үллэһиннилэр. Идэтиттэн, олорор сириттэн тутулуга суох дьэ тугу үлэлээн сылдьыбытай эдэр сааһыгар бу көлүөнэ боростуой үлэ киһитэ?
Аммалар хайдах үлэлиир эбиттэрий?
Энтузиастар бастаан нэһилиэктэригэр 2018 сылтан этии киллэриилэрин, кылаабынайа, олохтоох дьаһалталара өйөөбүт. Идэтиттэн, дьарыгыттан тутулуга суох үлэ дьонун ахтыыларын, санааларын эрдэттэн болдьоһон баран ыалларынан сылдьан араас хабааннаахтык видеоҕа устубуттар уонна сыыппараҕа көһөрөн харайар буолбуттар. 700-тэн тахса киһи тыл этиитэ үйэтитиллибит. Бастаан боростуой суотабай телефонунан устубут эбит буоллахтарына, кэлин «Россия ийэлэрэ» общественнай тэрилтэни кытары ыкса сибээстэһэн граҥҥа киирсэн эбии үптэнэн устар, таҥар оборудование, туттуллар штативтарыгар тиийэ атыылаһан үлэлэрэ кэҥээбит, суруйуу хаачыстыбата тупсубут. Үчүгэйэ диэн манна ыччаттар техническэй өйөбүл өттүнэн саастаах дьонноругар күүс-көмө буолбуттар. Салгыы бу хамсааһыны атын нэһилиэктэр батыһан улуус таһымыгар тахсыбыттар, онтон билигин аны өрөспүүбүлүкэ таһымыгар тахсан эрэллэр. Ол туоһутунан актыбыыс дьахталлар бу Покровскайга кэлиилэрэ буолбут.
Итэҕэл хайаани да наада
Аммалар бу кэскиллээх үлэлэригэр норуоттарын итэҕэлин өрө тутуу инники кэккэҕэ турара эмиэ суолтата улахан. Ахтыылары суруйа сылдьан кинилэр бу көлүөнэ дьон былааһы итэҕэйэллэрин, норуоттарын төрүт үгэстэрин тута сылдьалларын бэлиэтии көрбүттэр. Итэҕэллээх судаарыстыба күүстээх дииллэр.
Ыалдьыттар үлэлэрин куукунатын билиһиннэрдилэр, онно ханна усталлара кытары ураты дьайыылааҕыт эттилэр. Кими эрэ дьиэтигэр, кими эрэ таһырдьа үлэлии сырыттаҕына о.д. а. түһэрэллэр эбит. Кэпсэттэрэн, 10 мүнүүтэлээх гына оҥорон баран олохтоох бибилэтиэкэҕэ анал паапкаҕа түмэн иһэллэр, кэпсээбит киһиэхэ уһулан биэрэллэр. Бастаан дьон аккаастанар эҥин эбит буоллахтарына, билигин суруттаран ылар баҕалаах элбээбит. Билиҥҥи көлүөнэ ылынар гына хоруйдуур киһиэхэ ыйытыыларын араас темаларынан биэрэллэрин аҕыннылар. Бу үлэҕэ бары общественнай тэрилтэ кыттара кэрэхсэнэр, дьахтар сэбиэтиттэн аҕалар түмсүүлэригэр тиийэ.
Нэһилиэнньэ иһиттэн тахсар көҕүлээһиннэр элбэхтэриттэн сөхтүм. Холобур, 1971 сыллаахха оскуоланы бүтэрбиттэр түмсэн аармыйаҕа сулууспалдыы сылдьан байыаннай ыскылаакка баһаар турбутугар дьонун быыһаабыт Филипп Лобановка харчы хомуйан пааматынньык туруорбуттар, 50 сыл ааспытын кэннэ. Кинигэлэри таһаараллар. Саха сиригэр ийэлэр тэрилтэлэрин салайааччытын Прасковья Борисованы кытары көрсүбүттэр, Ил Түмэҥҥэ тахсар санаалаахтар, онтон аны күһүн ГосДуумаҕа барар баҕалаахтар. Покровскайга кэлэ сылдьан хаҥаластары кыттыһыҥ, атыттарга холобур буолуҥ диэн ыҥырдылар, Амма сирин олоххо көхтөөх көрүүлээх дьоно.
Ким ону биһиэхэ иилиир-саҕалыыр? Үлэ аргыстаах эдэр саас дьоно биһиэхэ да бааллар эбээт. Арай олохтоох дьаһалталар ылсан, түөлэбэлэринэн үлэни кытыннаран саҕалаатахха? Дьокуускайга, атын да сирдэргэ кыстаан, көһөн олорор дьоммутун умнубатарбыт. Улахан Аан оскуолатын оҕолорун холобурун ылыаҕыҥ эрэ, бу ыччаттар бэтэрээннэрин кэрийэ сылдьан ахтыылары суруттаран ылан, өссө кинигэ оҥорбуттар, эмиэ грант ылан.
Людмила Аммосова.