Такси сакаастаабытым. Дьокуускай куоракка саҥа билсибит аймахпын көрсөөрү. Аймахтар да аҕыйах курдуктар. Дьон аймахтарын туһунан кэпсээтэхтэринэ дьоллоох да дьоннор диэн санаа кэлээччи. Онон аймахтар билсиһэллэриттэн олус астынабын. Онон ох курдук оҥостон олоробун. Билэр-билбэт дьоннорум туһунан хомуйан бэлиэтэммиппин паапкаҕа сааһылаан, суумкабар кичэйэн уктум. Онтубун хос-хос көрөбүн – умнан кэбиһиэм диэн. Кыра кэһии курдук тикпит ииспиттэн олбох бэлэмнээтим. Былыр хос эбээбит иистэнньэҥ эбитэ үһү. Түүлээҕи, сарыыны кыайа тутара диэн кэпсииллэрэ. Ол иһин буоллаҕа дуу, мин эмиэ иистэнэрбин олус диэн сөбүлүүбүн. Хата, ити түүлээҕи тигэртэн туттунар буоллум быһыылаах. Тыыммын ылбат гына муннум бүөлэнэн хаалар буолла… Оннук ону-маны саныы сырыттахпына төлөпүөнүм тыаһаан соһутта, таксим кэлбит эбит. Саха уола инники миэстэҕэ олорто. Саастаах киһи диэтэҕэ буолуо. Дьэ айаннаатыбыт.
Суолбут оҥоһуллан уунан устан иһэр кэриэтэ үчүгэйэ сүрдээх. Урут суолбут быыл-буор буолара. Туруору буочукаҕа балыгы ыбылы хаалаабыт курдук кыра хомурдуос тэҥэ ПАЗ автобуска симиллэрбит. Куоракка дылы баттаҕыҥ быылтан өрө туран, таҥас-сап имиллэн тиийэрбит. Тоҕо эрэ аҕабын санаан кэллим. Кини куоракка айанныырын сөбүлээбэт этэ. Ийэм барахсан куруутун таҥас-сап, оскуолаҕа барарга тэрийэ, балыыһаҕа көрдөрө биһигини үс оҕону соһон куораттыыра. Хас да күн буоларбыт. Бээ эрэ, ити аҕабын санаабытым… Ити көрсөөрү киирэн иһэр эмээхсиним — аҕам тастыҥ балта үһү, сураҕа.
Аҕам аах элбэх бииргэ төрөөбүттэр. Ийэтэ Моотуо уон биэстэ төрөөхтөөбүт. Онтон 10 оҕотун оҕолоон улаатыннартаабыт. Моотуо барахсаны уон түөртээҕэр эргэ биэрбиттэр. Олус үлэһит, түргэн-тарҕан бөҕө эбитэ үһү. Аҕам саамай улаханнара. Амма кыыһын, мин ийэбин Аананы, кэргэн ылан, Элиэнэ эбэ кытылыгар ийэм хаан-уруу аймахтарыгар чугаһаан, ыал буолан олохторун моҥообуттара.
Ийэм иистэнэр массыыналааҕа. Олус кэрэ куоластааҕа. Ырыа ыллыы-ыллыы иистэнэрэ уонна арааһы бары кэпсиирэ. Эрдэ тулаайах хаалбыт буолан ийэлээх, аҕалаах, эбээлээх, эһээлээх ыаллары олус ытыктыыра. Аҕыс сааһыгар дылы эбээтигэр Балбаараҕа иитиллибит. Олох кыра эрдэҕинээҕитин өйдүүрүттэн сонньуйара да, хомойоро да. Эрдэ тулаайах хаалар оҕо олус кыратын өйдүүр диэн эбээтэ этэрэ үһү. Ол курдук, оннооҕор иккилээҕэр орто дойдуттан барбыт ийэтин саҥатын, сирэйин өйдүүрэ. Аҕата барахсан ыраах айаҥҥа сылдьара үһү, таһаҕас таһыытыгар, онон дьонун хааччыйар эбит. Ол сылдьан ыалдьан сэлликтэн сир үрдүттэн күрэммит. Онон эбээтин кытары иккиэйэх хаалбыттар. Амма араас алаастарын кэрийэн дьуккаахтаһан ыал муннуктарыгар олорбуттар. Араас ыал баар буолара диэн кэпсиирэ.
Арай биирдэ…
Биирдэ эбэтинээн, эмиэ буоларын курдук, кыстык дьиэ көрдөөн алаастарынан сылдьыбыттар. Сэрии саҥа саҕаламмыт кэмэ эбит. Ийэм түөртээх эрэ кыысчаан буоллаҕа. Күнү быһа тыа суолунан сатыы хааман, кыра таҥастарын сыыһын уонна ыһык лэппиэскэлэрин дуомун эбэтэ ботуоҥкаҕа сүгэн, тиийиэхтээх Охонооһойдоох алаастарыгар чугаһаабыттар. Күн киэһэрэн борук-сорук буолан барбыт. Амма мырааннара тиит, бэс мастарынан бүрүнэн күн бүтэһик сардаҥаларыгар көөчүктэнэ, көмүс мөһүүрэннэн бүрүллүбүт суорҕаннарын хараҥа сүүрүгэр былдьатан барбыттар. Ийэм, эбэтэ аттыгар баар буолан, хараҥаҕа эрэ наадыйбакка, охтумаары атаҕын аннын манаммыт. Сылайдаҕа да буолуо, эбэтин барахсан уҥа илиититтэн тардыстан хаамар-соһуллар икки-ардынан эбээтиттэн мөҕүллүмээри “сүүрэн испит”. Суолларын омооно да көстүбэт буола күһүҥҥү хараҥа былааһа бүрүүкээбит. Эбээтэ: “Дьэ тоойуом, сиргэ хонор дьон буолаары гынныбыт. Түүн тымныйар. Манна киһи хонуох сирэ суох. Хайыах баҕайыный?- диэн бэйэтин кытта бэйэтэ дуу, кырачаан сиэниттэн ыйытардыы дуу баллыгыраабыт — суолбут омооно көстөрө буоллар. Дьоммутугар чугаһаабыт буолуохтаахпыт. Саатар ыйбыт көстүбэт. Былыт саптаҕа,”- дии-дии иннин диэки харса суох сиэнин соһон иһээхтээбит. Кини да сылайдаҕа дии, саастаах киһи. Аччыктаан иһэ тыаһыырын “бу баҕайы буллугураан эрдэҕин”- диэн мөҕүттүбүт. “Ыалга кыра лэппиэскэ кэһиилээх тиийэр бэрт буолуо этэ буоллаҕа. Тоойуом, ыл, эн маны кэбийэ ис, аччыктаатыҥ буолуо,”- диэн ийэбэр кыра тоорохой лэппиэскэни сиэбиттэн ороон туттарбыт. Бэйэтэ сөмүйэтин салаан “сөп буоллум” диэбиттии үөһэ тыыммыт. Ийэм туохтан эрэ иҥнэн умса баран түспүт да ытаан марылаан барбыт. Лэппиэскэтэ төлө туттаран хараҥаҕа састаҕа ол! «Эбээ! Лэппиэккээм!» – дии-дии марылаабытыттан чуумпуга иһийэн турбут хара тыа биирдэ тиллэ түспүт. Эбээтэ соһуйан дуу, сылайбытыттан дуу охтон олоро биэрбит. «Тоойуом, чыычааҕыам, ытаама, мэ, лэппиэскэҥ бу баар» — диэн, хантан ылбыта биллибэт, лэппиэскэ тооромойун туттаран баран ийэбин туруоран, сиэтэн, — «чэ барыах һыллыый, чугаһаатыбыт ээ. Сотору дьоммутугар тиийэн сынньаныахпыт, итии чээй иһиэхпит”, — диэн эмиэ аа-дьуо сиэттиспитинэн эбээтэ эрэ билэр суолунан айаннарын салҕаабыттар.
Күһүҥҥү ытыс таһынар хараҥа диэн баар эбит киһи тыынын хаайара, куттал көстүбэккэ эрэ эккин-сииҥҥин баайара. Ийэм «олох атаҕым сыҕарыйбат буолан хаалбыта, лэппиэскэбин сиэбитим кэннэ”-диир. Эбээтэ онно ыксаан, хайдах гыныан билбэккэ сиргэ олорунан кэбиспит. “Оо, дьэ, сор да буолар эбит. Арыый эрдэ туруммуппут буоллар… тиийиэ этибит халлаан сырдыгар. Аны кэлэн.. Тоойуом, ыл кэл, манна сыт, сынньан» — дии-дии ньилбэгэр ботуоҥкатыттан халыҥ былаатын, ырбаахытын орообут, тэлгээн баран ийэбин сытыарбыт, суулаабыт. Ыас хараҥа иккиэннэрин ыбылы кууспут. Ийэм барахсан эбээлээх киһи буолан сылааска сууланан утуйан хаалбыт. Эмискэ, сир ньуура хамсыырга дылы буолбут. Ийэм уһуктан кэлбит. Эбэтэ ийэбин куһуоҕунан кууһан, умса түһэн утуйа сытар үһү. Ийэм туох тыаһыырын көрөөрү эргичиҥнээбит, куттанан сүрэҕэ тэбэрин тыаһа сүрдэммит. Саатар тоҥмут ахан эбит. Этэ-сиинэ бүтүннүү ип-ибигирэс буолбут. Арай көрдөҕүнэ, хараҥаҕа икки кыра уот кинилэри төгүрүйэ эргийэ сылдьар үһү. Дьиктиргээн эбээтин тардыалаабыт. Эбэтэ уһуктан ол уоттары эмиэ көрбүт. “Чыычаах, куттаныма, уоскуй. Саҥарымаа”, — диэн кулгааҕар сибигинэйбит. Оннук кэтэнэн, чуумпуран кутталларыттан хамсаабакка да, тыыммакка да кэриэтэ олорбуттар. Уоттара чугаһыахча чугаһаабакка, ыраатыахча ырааппакка эргийэ сылдьыбыттар. Онтон, хайдах эрэ кутталлара ааһан, синнэригэр түһэн олорбуттар. Ийэм иһиттэҕинэ ити уоттар атахтаахха дылылар эбит. Биир түгэҥҥэ уоттар чугаһаабыттарыгар көстөн ааспыттарыгар ити бөрө буоларын билбиттэр. Сиэри-аһаары кэллэҕэ буолуо диэн кутталлара өссө бууһа ыксаппыт. Ол олорон ийэм иһиттэҕинэ «туруҥ, бардыбыт»-диэн ким эрэ саҥарарга дылы үһү. Ийэм эбээтин тардыалаан сүрэҕэ тэбэрин быыһыгар ону сибигинэйэн эппит.. Эбээтэ тоҥон, куттанан ип-илибирэс үһү. Истибитин итэҕэйбэккэ, сиэнэ мээнэ саҥарар диэтэҕэ буолуо, хамсаабатах. Били уоттара аны тэйэ бара-бара чугаһыыр үһү. Эбээтэ ону көрөн таҥара көмөлөһөр дии санаатаҕа дуу, көһүйбүт атахтарын, сиһин хамсатан, түөрт атахтаан нэһиилэ турбут. Таҥаһын-сабын хомуйан ботуоҥкатыгар угуор дылы уоттар көстө-көстө сүтэн тэйэр курдуктар үһү. Ийэм, кырачаан киһи, эбээтин илиитин булан сиэттиһэн, ол уоттарга эрэнэн, олорбут сирдэриттэн хоҥнон, сыҕарыйдар сыҕарыйан хаамсан барбыттар. Уоттара тохтоон сөп буола-буола күүтэргэ дылы эбит. Оннук, өр дуу, өтөр дуу уоту батыһан халыҥ тайҕа ыыра бүтэн алаас салгына биллибит. Эбэтэ үөрэн таҥараҕа махтаммыт. “Ол иһин даҕаны, таҥара баар, Аар Айылҕа тулаайахтары тоҕо быраҕыай? Хата оҕом киһи буолар быатыгар буоллаҕа дуу”- диэн кириэс охсуммут, сиэбиттэн лэппиэскэтин ороон сиргэ уурбут. Оннук дьиктитик быыһаммыттара үһү.
Аар айылҕа тулаайахтары тоҕо быраҕыай?
Ийэм барахсан арааһы көрөн — хомойору, хоргуйары, үөрүүнү, өрөгөйү билэн, ыал буолан, үс оҕолонон дьоллоох киһинэн ааҕынара. Дойдубут иччилэрэ, Аар Айылҕа кистэлэҥэ элбэҕин, ыарахан кэмҥэр күүс-көмө буоларын куруутун кэпсээн, үтүө киһи түөрт өттүттэн харысхаллааҕын этэрэ. Ити санаатахха, билигин дойдубутун көмүскүү сылдьар оҕолорбут, үтүө дьоннорбут түөрт өттүлэриттэн көмүскэллээх буоллуннар диэн саныы олордохпуна суоппар уолбут: «Эдьиий, кэллибит»- диэн массыына аанын арыйан биэрдэ.
Кырсаана.
Бокуруоскай куорат.