Сэрии сылларын учууталын I-Дьөппөн ситэтэ суох орто оскуолатын аан бастакынан 1938 с. бүтэрэн, Дьокуускайдааҕы педучилищаҕа үөрэнэн, учуутал идэтинэн үөрэммит оскуолатыгар 30-сыл үлэлээбит мамам М.М. Григорьева туһунан «Холумтан сойботун, күһэҥэ быстыбатын…» диэн ахтыы — кинигэбин 2012 с. суруйан турабын. Бүгүн күндү киһибин кини биир дойдулаахтарын ахтан аһарыам.
Улууспутугар муҥутуур ыарахан кэмнэргэ үөрэх салаатын (РОНО) сэбиэдисэйдэрин I-Дьөппөнтөн төрүттээх чулуу учууталлар үлэлээн ааспыттара. Ол курдук, П.Л.Никифорова — 1939-1942 сс., Е.Е.Кардашевскай — 1942-1949 сс., П.С.Скрябин — 1949-1954 сс., уонна сайдыы чыпчаалын кэмнэригэр 1968-1984 сс. Н.С.Васильев үлэлээбиттэрэ. Бу түөрт салайааччыны, дьэ, дьиҥ-чахчылаах учууталлар Учууталлара диэн этэрбит сөбө бороҕон буолуохтаах. Туох даҕаны эбиитэ-көҕүрэтиитэ суох норуот номоҕор киирбит улахан Учууталлар буоллахтара, бу дьон.
«Бастакы уордьаннаахтартан биирдэстэрэ» диэн ааттаах кинигэм, Саха учуутал дьахталларыттан аан бастакынан 1939 с. Москва куоракка ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун бэрэссэдээтэлин илиититтэн 6009 №-дээх Үлэ Кыһыл Знамята уордьаны туппут I-Дьөппөн ситэтэ суох орто оскуолатын учуутала Пелагея Лукинична Никифорова туһунан этэ.
Ефим Егорович Кардашевскай (1907-1949 сс.) төрүт таайым, маамабынан эбэм Мария Егоровна Кардашевская-Григорьева бииргэ төрөөбүт сурдьа этэ. 1949 с. РОНОҕа сэбиэдиссэйдии олорон I-Дьөппөҥҥө командировкаҕа киирэн иһэн өрүскэ ууга былдьаммыта. Маалтааны Холболооҕор, I-Дьөппөн Тиит Эбэтигэр ликбез кэмигэр 1930-с. сылларга киэҥ-куоҥ типовой оскуолалары туттарбыт улуу үтүөлээх киһи этэ.
24 сыл Саха АССР үөрэҕин миниистирин бастакы солбуйааччытынан үлэлээбит РСФСР уонна Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, икки «Бочуот Знага» уордьаннаах, РСФСР уонна ССРС үөрэҕириитин туйгуна П.С.Скрябин үтүө аатынан I-Дьөппөн орто оскуолата ааттанан турар.
РСФСР үтүөлээх учууталыгар Н.С.Васильевка физика уруогар Дьөппөҥҥө 4 сыл үчүгэйдик үөрэммитим. Николай Сергеевич оҕону улаханнык мөхпөт, сэмэй, олус култууралаах учуутал этэ. Бу түөрт кинигэҕэ төрдүөннэригэр ахтыы суруйбутум.
Маамабыттан истибиппин сурукка киллэрбитим, ытыктыыр учууталлара уонна кэллиэгэлэрэ этэ буоллаҕа. М.М.Григорьева 1942 сыллаахха үөрэммит оскуолатыгар учууталлыы киирэригэр, учуутала РОНО сэбиэдиссэйэ П.Л.Никифорова «Сэрии тулаайахтарын 4 оҕону иитэ ыллым, бэйэбит кыыспытынаан биэс оҕолоох ыал буоллубут, онон РОНОттан уурайан оскуолабар I-Дьөппөҥҥө үлэлии киирэрбин көҥүллээн диэн сайабылыанньа биэрэн дойдутугар көһөн киирбитэ. Маамабыт Матрёна Михайловна учууталынаан Пелагея Лукиничналыын үлэлээбит 7 сылын олус сылаастык, истиҥник ахтара.
Хаҥалас улууһун Илин эҥээригэр баар Нөөрүктээйи, I-Дьөппөн, II-Дьөппөн уонна Хачыкаат нэһилиэктэрин оҕолорун үөрэтэр аналлаах I-Дьөппөн ситэтэ суох (7 кылаастаах) орто оскуолатыгар муҥутаан 200-кэ оҕо үөрэнэрэ.
Маамабыт төрүт таайдара Ефим уонна Егор Кардашевскайдар инники күөҥҥэ сылдьаллара, Ефим – дириэктэр, Егор – математик этилэр. Кинилэри утумнаан мин учуутал идэтин талбытым диир буолара маамабыт. Учуутал үөрэппит оҕолорунан киэн туттара, хайҕанара баар суол уонна бааламмат үчүгэй майгы диибин мин. Покровскай бастакы нүөмэрдээх орто оскуолата бүтүн Саха сирин үрдүнэн киэҥник биллэр, аатырар үөрэх кыһатынан буолар. РСФСР оскуолаларын үтүөлээх учуутала И.М.Яковлев аатын сүгэр оскуолаҕа Хаҥалас улууһун элитата, бастыҥ дьоно, үөрэммиттэрэ, үлэлээбиттэрэ баар чахчы.
Сэриигэ дойдутун, дьонун туһугар олоҕун толук биэрбит учуутал А.Н.Максимов кыыһа Альбина, уола Альберт кыра кылаастарга М.М.Григорьеваҕа үөрэммиттэрэ, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр дьон буолбуттара. Ол курдук Альберт Максимов инженер быһыытынан Өлүөхүмэҕэ сельхозтехникум аһыллыытыгар иилэспит-саҕаласпыт киһи быһыытынан биир бастакы уонна бастыҥ дириэктэр этэ.
Саха олоҥхото аан дойду-тааҕы шедевр быһыытынан биллиитигэр-аатырыытыгар, тылбаасчыттары салайбыт, сүрүннээбит салайааччынан Альбина Алексеевна Максимова – Скрябина таһаарыылаах үлэтин билинэн СӨ үтүөлээх учуутала диэн үрдүк ааты иҥэрбиттэрэ.
Таайбыт биология билимин хандьытаата С.З.Скрябин биллиилээх профессордыын М.Н.Караваевтыын «Растительный мир Якутии» — диэн сүҥкэннээхэй суолталаах үлэни толорбуттара. Харах уулаах сэрии кэмигэр үөрэммит барахсаттар учууталларын истиҥ тылынан ахталлара-саныыллара.
Маамабыт дьүөгэтэ, кэллиэгэтэ Анисия Спиридоновна Павлова – Никифорова, биллиилээх фронтовик-суруйааччы Исай Никифоров кэргэнэ: «6 ыйдаах кууруһу бүтэрэммин, 1932 сыллаахха Малдьаҕарга 16 саастаах кыыс учууталлаан муҥнанным ээ. Ликбез – ликвидация безграмотности диэн кытаанах ыйааҕынан үлэлиибит. Үөрэнээччилэрим бэйэбиттэн аҕа саастаахтар элбэхтэр. Бу барахсаттарбын кытта переменаҕа тэбис тэҥҥэ сүүрүү-көтүү, мэниктээһин бөҕө буолабыт ээ оттон. Чуораан кэнниттэн кылааска киирэн, олус боччумнаах, көрсүө-сэмэй, бэрээдэктээх оҕолору үөрэтэбин…:
М.М.Григорьева олоҕун аргыһынаан, Берлиҥҥэ тиийбит гвардеец-кавалеристыын Е.М.Скрябинныын сэттэ оҕону төрөтөн, атахтарыгар туруоран дьоһун ыал оҥортообуттара.
Матрёна Михайловна эт саастыылаахтара, биир дойдулаахтара П.С.Скрябин, кини кэргэнэ учуутал М.Ф.Петрова, Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учууталлара М.Т.Заболоцкай кэргэнинээн В.М.Романовалыын, үтүөлээх учууталлар Д.И.Кириллин, Р.В.Скороходин бары биир кэмҥэ, биир оскуолаҕа I-Дьөппөн нэһилиэгэр ситиһии-лээхтик үлэлээн ааспыттара.
П.С.Скрябин Дьокуускай куоракка аан бастакы сахалыы саҥалаах оҕо саада тутуллан аһылларын туһунан быһаарыылаах ыйаахха, куттаммакка илии баттаан турардаах. Сирэй тус миниистир «Ол эмиэ туохпутуй?» диэн сөбүлээбэтэҕин үрдүнэн, кини уоппускаҕа сырыттаҕына быһаарыллан, «Туллукчаан» диэн оҕо уһуйаана күн сирин көрбүтэ. П.С.Скрябин биир идэлээҕин, эт саастыылааҕын ССРС норуодунай учууталын М.А.Алексеевы мэлдьи өйөөбүт-өйдөөбүт киһиннэн буолар.
Григорьевтар, Скрябиннар, Гороховтар, Заморщиковтар, Никитиннэр, Ивановтар учуутал-династиялара үлэлээбит сыллара холбоһон 376 сыл буолла. Григорьева Матрёна Михайловна (1918-1997 сс.) учууталлаабыт сыллара — 32, кини сурдьа Иван Михайлович Григорьев (1937 с.) — 44, кийиитэ Валентина Ивановна — 42, Матрёна Михайловна балта Альбина Михайловна — 40. Бииргэтөрөөбут Григорьев аймах, кийииттэрин киллэрэн туран, төрөөбүт улуустарыттан харыс сири халбырыйбакка 158 сылучууталлаабыттар эбит.
М.М.Григорьева 1942 сыллаахха төрүттээбит, саҕалаабыт учууталлар династияларыгар кини төрөппүт кыыһа, Саха өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала Светлана Еремеевна Горохова учууталлаабыт сыллара-45 тэҥнэһэр. Е.М.Скрябин бииргэтөрөөбүт балта Евдокия Михайловна Скрябина – Заморщикова, СӨ үтүөлээх учуутала, учууталлаабыт сыллара — 52. Матрёна Михайловна орто кийиитэ Анна Ильинична Сысолятина – Скрябина Россия уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, учууталлаабыт сыллара — 43. Анна Ильинична төрөөбүт эһэтэ Анисим Ильич Сысолятин уонна кини балта Анна Ильинична Сысолятина, былыргы үөрэхтээх учууталлар этэ. I-Дьөппөн оскуолатын төрүттээбит-олохтообут учууталынан А.И.Сысолятин буолар.
А.И.Сысолятина уордьаннаах учуутал, олоҕун оскуолаҕа анаабыта, биллиилээх кыраайы үөрэтээччилиин И.Г.Новгородовтыын ыал буолан олорбут кэмнэрдээхтэр этэ. М.М.Григорьева туйаҕын хатаран учуутал идэтин ылан үлэлээбит кыыһа Светлана Еремеевна династия общественнай үлэтин иилиир-саҕалыыр. I-Дьөппөн орто оскуолатын алын кылааһын туйгун үөрэнээччилэригэр сылга биирдэ бэриллэр стипендиянытуттарар үтүө үгэстээх.
Оҕолору үөрэппит 376 сылы сүгэ сылдьар М.М.Григорьева төрүттээбит учуутал-аймах династията, төрөөбүт нэһилиэктэрин үөрүүлээх даҕаны, хомолтолоох даҕаны кэмнэригэр мэлдьи дьоннорун кытта бииргэ буолар ытыкиэстэрин умнубат аймаҕынан буолаллар. Үгүс элбэх билиҥҥи курдук наҕараадата суох этэ, биһиги маамабыт. «За трудовое отличие» диэн мэтээллээҕэ уонна иккис мэтээлэ Улуу Сталин төбөлөөҕө. Бүттэ! Маамабыт барахсан оҕо төрөөн, киһи буолан, учуутал аатыран куруорт диэннэригэр биирдэ сылдьантурардаах! Дьэ итинник сэмэйдик, чиэһинэйдик, олоронааспыттара, биһиги көлүөнэни төрөппүт, ииппит дьоннорбутбарахсаттар.
Ермолай СКРЯБИН.