Историяны сэгэтэн
Архыыптан булуллубут – ол аата бигэргэтиллибит, кырдьыктаах, дьиҥнээх диэн өйдөбүлү тутуһан II—с Малдьаҕартан кыраайы үөрэтээччи, педагог Митрофан Ефремов «Хаҥалас кулубалара» диэн дьоһун, докумуоннарга олоҕуран улууспутун 1767-1917 сылларга салайан олорбут кулубалар тустарынан тэттик кинигэни бэлэмнээн таһааран Покровскайга улуустааҕы библэтиэкэҕэ сүрэхтээтэ. Элбэх киһи сырытта, ол иһигэр дойдуларын историятын үөрэтээччилэр, кулубалар сыдьааннара.
Кинигэни билиһиннэриини бибилэтиэкэ үлэһитэ Александра Новоприезжая иилээн-саҕалаан ыытта.
«Туохтан саҕалаабыккыный?»
диэн ыйытыыттан кинигэ тула кэпсэтии иһирэхтик арылынна. Митрофан Ефремов, учуутал киһи быһыытынан кэнэҕэски ыччаттарга нэһилиэгин историятын үөрэтэ, чинчийэ, архыыптарга үлэлии сылдьан Хаҥалас улууһугар кулубанан талыллан үлэлээбит уонтан тахса киһи туһунан сурунан ылбытын, кэлин Гавриил Ксенофонтов аатынан түмэлгэ норуот суруйааччыта Павел Харитоновы-Ойукуну кытары кэпсэтэн баран Хаҥаласпытын салайан кэлбит дьон туһунан докумуоннары ирдэһэн барбытын ахтан аһарда. Архыыпка үлэтин сэргэ историк-учуонайдар, чинчийээччилэр Гавриил Ксенофонтов, Сэһэн Боло, Георгий Эргис, Георгий Башарин, Анатолий Гоголев, Федот Сафронов, Николай Винокуров, Андриан Борисов уо.д.а. үлэлэрин аахпытын, үөрэппитин эттэ. Ааспыт үйэлэргэ үлэлээн, олорон ааспыт дьоммут мээнэ дьон буолбатахтарын, улуус бас-көс, инникилээх санаалаах дьон этиилэрин бигэргэтэн туран ыччаттарбыт биллиннэр-көрдүннэр, киэн тутуннунар диэн санааттан суруйбутун сэмэйдик иһитиннэрдэ уонна нэһилиэгин, улууһун,оскуолатын салалтатыгар, бары күүс-көмө, өйөбүл, тирэх буолбут дьонугар, ол иһигэр сүбэ-ама биэрэн көмөлөспүт кэллиэгэтигэр Капиталина Скрябинаҕа махтанна.
«Тойону отунан-маһынан оҥорбуккун» диэн сахаларга бэргэн этии баар
Кулуба диэн соло мээнэҕэ бэриллибэт этэ. Уһуну-киэҥи толкуйдуур, кыра аайы ымыттыбат киэҥ көҕүстээх, дьону ылыннарар тыллаах-өстөөх, санаабытын олоххо киллэрэргэ, өссө эбиитин оччолорго үптээх-астаах да киһи талыллара.
Митрофан Ильич кинигэтигэр 24 кулуба киирдэ. Барылара докумуоннарынан бигэргэтиилээх, тэттик номохтортон, ахтыылартан быһаарыылардаах. Историяны кэрэхсээччилэргэ остуолга уура сылдьар ыйынньык кэриэтэ буолта олус бэрт (сорохторун туһунан нэһилиэктэр, төрүт уус аймахтар кинигэлэригэр киирэн тураллар). Салгыы чинчийэргэ, дьэ, бэрт тирэх буолсу!
Онтон бу кинигэ Митрофан Ефремов уонтан тахса сыллаах, чинчийиитин түмүгэ. Архыыптары хасыһан, тыһыынчаттан матырыйаалтан наадыйаргын булуу, уунан, үлэлии-үлэлии сыдьан ирдэһии манан дьыала буолбатаҕын архыыпка сыраласпыт дьон билэн эрдэхтэрэ. Ардыгар кэмэ кэлэн, өбүгэлэрэ көмөлөһөн көстөр диэччилэр баалларын билэбин. Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат дииллэрин, дьэ ону бу курдук дьулуурдаах, тулуурдаах энтузиастарбыт эрэситиһэллэр. Маннык дьоҥҥо үп-харчы өттүнэн өйөбүл ирдэнэр, этэргэ дылы, өссө сатаан таба тайанан элбэх матырыйаалтан наадыйары булууга үгүс бигэ билии-көрүү эрэйиллэрин билэбин. Ону дьарыктаммыт эрэ дьон кыайаллар.
Митрофан Ефремов, холобур, Тиит Арыы, II-с Малдьаҕар нэһилиэктэрин кинигэтигэр, ону сэргэ үөрэммит, үлэлээн кэлбит оскуолатын историяларын үөрэтиигэ ылсан үлэлэспит, үөрэнээччилэрин кыраайы үөрэтиигэ, чинчийэр үлэҕэ, туризмынан дьарыктаныыга сыраласпыт киһи буолар. Таарычча эттэххэ, кини Еланкаттан төрүттээх, СГУ-ну бүтэрэн баран II-с Малдьаҕар оскуолатыгар учууталлаабыта, РФ 2007 с. бастыҥ учуутал күрэҕин кыайыылааҕа, II-с Малдьаҕар нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, төрөөбүт дойдум туһа диэн олоххо көхтөөх киһи.
«Бас-көс дьоммут үтүмэн үлэлэринэн Хаҥаласпыт Саха сирин сайдыытын төрүмнүүр улуустартан биирдэстэрэ буолбута»
Маннык тыллары кинигэ киирии тылыгар учууталын, сүбэһитин, бастакынан өйөөбүт улууспут баһылыга Олег Иринеев суруйбута уонна бу бэлиэ күн Митрофан Ефремовы эҕэрдэлииригэр төрөөбүт дойдутун, дьонун билэр киһи хаһан даҕаны өлөн-охтон биэриэ суоҕа диэтэ, Митрофан Ильичка махтал суругу, сибэкки туттарда. Бэйэбит кыраайы үөрэтээччилэрбит Николай Ильины, Галина Шадринаны, Прокопий Ноговицыны, Елизавета Мартынованы о.д.а. сэргэ ыалдьыттарбыт, ол иһигэр атын улуустартан, Дьокуускайтан сонун этиилэрдээх, уруккуну-хойуккуну билиигэ тардыһар дьон сүбэлэрдээх-амалардаах буоллулар. Кулубаларбытыттан хааннаах да ыччаттарбыт үгүс түгэннэри сэгэттилэр, умнууга хаала сыспыт чугас дьоннорун ахтыыларыттан иһитиннэрдилэр.
«1768-1917 сылларга Саха сирин дьаһаллыыта»
Ааптар Митрофан Ефремов бу ыстатыйатыгар хайдах нуучча омук кэлиэн иннинэ сахалар сомоҕо судаарыстыба олуктарын уурбуттарыттан саҕалаан салайбыт тутулун тэриллиитин быһаара суруйбутун аныгы дьон сэҥээрэ ааҕыахтара дии санаатым, тута кулуба солото кэлбэтэҕэ эбээт. Сэгэтэн көрүөххэйиҥ.
Оччолорго аҕа уонна биис уустарынан түөлбэлээн олорбуттарын билэбит. Нуучча хаһаактарын суругар киирбитинэн, дьаһааҕы хомуйар сыалтан буоластар тэриллибиттэр, 1632 сыллаахха 16 буолас баар эбит буоллаҕына, 1640 сылга 32 буоластаммыппыт, олортон бөдөҥнөрө хаҥаластар, боотур уустар, мэҥэлэр, намнар уонна бороҕоннор эбит диэн суруйар. Ити биэс ууһа ахсаан өттүнэн саха омук аҥарын ыларын ыйбыт.
Хаҥаластар Саха сиригэр киин суолталаах Эркээни уонна Туймаада хочолорун ылан олороллорунан улахан күүс этилэр. Бастаан аҕа уустарынан кинээстэри талаллара нууччалар дьаһаах хомуйар докумуоннарыгар «князцы» диэн киллэрбиттэр.
1679 с. Маһары ыраахтааҕыга иккиһин баран бэйэтин ыраахтааҕынан кинээс курдук илии баттатары ситиспит, Саха сиригэр олорор ыраахтааҕы тойотторун кытта дьыалалары бииргэ көрөр бырааптаммыт. Ол иһин бойобуода тойон Приклонскай сэрэнэ кэпсэтэр киһитэ буолбут.
Онтон улуус кулубата диэн соло Екатерина—II ыраахтааҕыны кытары ситимнээх. 1766 с. ахсынньы 14 күнүгэр кини Россия империятын сокуоннарын хомуурунньугун таһаарбыт. Бу маны саҥардыыга үлэлиир дьокутааттары сир-сир аайыттан талыыны киллэрбит. 1767 сыл бүтүүтэ ити уураах быһыытынан, булгуччу сахалартан ирдэниллибэтэр даҕаны, Дьокуускай уокуруга биэс улууска итэҕэллээх дьону талларбыттар. Баһыйар куолаһы Маһары сиэнэ Софрон Сыранов ылан дьокутаат буолбут. Дьокутаат-кулуба ааттаммыттарын өссө саха салалтата ылыммакка уларытан улуустар кинээстэрэ буола сылдьыбыттар. Бу сыл ахсынньы 9 күнүттэн улуус кулубалара ааттаммыттар. Бастакы кулубаларын Хаҥаласка Софрон Сыранов, Мэҥэ улууһугар «Үчүгэй саха»—Василий Дорин Ботуруускай улууһугар чаччыына Киретибит Көрюгеев, Намҥа Степан Прудецкай уонна Бороҕоҥҥо Федор Николаев буолбуттарын Митрофан Ефремов суруйар. Кинилэр өссө бигэргэтиллибэтэх кулубалар эбиттэр. Уон биир сыл устата кулубалар солбуйсан, уларыйыы-тэлэрийии буолбут. Уллуус кулубатын дуоһунаһын 1778 сыллаахха алтынньыга бойобуода кэнсэлээрийэтэ бастакы ыйааҕын таһаарбыт, ону ыраахтааҕы бигэргэппит. Ити ыйаахха кулубаны талыы бэрээдэгэ ыйыллыбыт. Саха сирин бойобуода кэнсэлээрийэтин ыйааҕынан дуоһунас бу сыл алтынньы 18 күнүгэр бигэргэтиллибит уонна икки сыл болдьохтоох буолбут. Хаҥалас улууһа оччолорго олус киэҥ сиринэн тайаан сытара, 28 буолас сирэ-уота киирэрэ салайарга табыгаһа суоҕа. Онтон ыла элбэх уларыйыылар буолтара.1780-с сыллартан ыла аҕа ууһун чаччыынатын, нэһилиэк кинээһин, улуус кулубатын быыбардыыр буолбуттар, икки сыл болдьохтоох, ол иннинэ аҕаттан уолга дуоһунас бэриллэн иһэрэ. Улуустарга кулубалар дуоһунастара бүтэһиктээхтик олохтоммуттара, үчүгэй үлэлээх нэһилиэктэр кинээстэрэ талыллар буолтара (бу туһунан сиһилии кинигэттэн билсиҥ).
Бэлиэтиэ этим, нэһилиэк кинээстэрэ (старосталара), чаччыыналар, быыбарынайдар, кулубалар туох да хамнаһа суох босхо үлэлииллэрэ, суруксуттар эрэ хамнастаналлара.
Митрофан Ефремов 1768 сылтан кулубалар испииһэктэрин биэрэр
Софрон Сырановтан саҕалаан, 33 киһини ханнык докумуоннарга олоҕуран хас биирдиилэрин ыйар, бүтэһик кулуба Гаврил Николаевич Ксенофонтовынан түмүктүүр, IV—с Малдьаҕар нэһилиэгиттэн. Дьэ бу балартан 24 киһи туһунан суруйуу киирбит, сорохтор тустарынан ботуччу, сорохторго кылгас. Өйгө-санааҕа, дьон-сэргэ өйдөбүлүгэр иҥэн хаалбыттар ол иһигэр бааллар. Ыытааччы хайаларын ордук чорбото бэлиэтиигин бу дьонтон диэн ыйытыытыгар Митрофан Ильич 16 сыл кулубалаабыт Александр Гермогеновы – Табысхаан кулубаны, Арҕаа Хаҥалас бастакы кулубатынан 23 сааһыгар талыллыбыт ытык киһини аҕынна. Кини 1860-1781, 1874-1877 сс. талыллан үлэлээбит, аҕатыттан хаалбыт баайын-дуолун бүтэриэр диэри улууһун туһугар сиэртибэлээбит, дьадайан баран эдэрчи сааһыгар өлбүт.
Араас дьылҕалаах кулубалар баалларын ааҕааччылар билиэхтэрэ, бу кинигэттэн. Ким туһунан норуотугар биллибитин, ким бу Табысхаан кулуба курдук олоҕун дойдутун, дьонун сайдыытыгар анаабытын – Эргис нэһилиэгиттэн Александр Гермогенов, Дьэртэн Петр Боппосов, IV—с Малдьаҕартан Василий Ксенофонтов, Өктөмтөн Николай Неустроев, I—кы Малдьаҕартан Николай Рыкунов, Нөмүгуттэн Геннадий Кириллин о.д.а.
Кулубалартан хаан тардыылаахтаар ахтыыларыттан кылгастык
Тимофей Никифоров, педагог, Амма Бологуруттан:
Елизавета Мартынова, Г.В. Ксенофонтов аатынан кыраайы үөрэтэр түмэл салайааччыта:
Прокопий Ноговицын, кыраайы үөрэтээччи, үтүөлээх учуутал:
Наталья Старостина, Николай Рыкунов хос-хос сиэнэ:
Элбэх ахтыы буолла. Бу күн саҥа ааттар иһилиннилэр. Чинчийии салҕанар. Онно бу кинигэ тирэх буоларыгар саарбахтааһын суох. Кыраайы үөрэтээччи Галина Шадрина эппитинии саҕалааччылар үлэлэрин ситэрэргэ историктары, сонун көрүүлээх, чинчийэр дьоҕурдаах ыччаттары иитэн таһаарарга, уһуйарга болҕомто ирдэнэр. Билии биир-икки сылынан кэлбэтэ биллэр.
Людмила Аммосова.