Санаа ситимэ
Соторутааҕыта Покровскайга Г.В.Ксенофонтов аатынан Хаҥаластааҕы кыраайы үөрэтэр түмэлгэ Георгий Устинович Гермогенов-Эргис өр кэмҥэ биллибэккэ кистэнэ сылдьыбыт уруһуйдарынан сонун быыстапка тэриллиитинэн дьоро тэрээһин буолбута. Онно Покровскайдааҕы колледж уолаттара Нөмүгүттэн кыраайы үөрэтээччи, «Эллэйаада» үөрэнээччилэр научнай экспедициаларын салайааччыта Прокопий Ноговицын «Эргис эргиирэ» диэн Ойуунускайдыы номохтору хоһуйуу киэбинэн суруйуутун дорҕоонноохтук аахпыттара.
Хаҥаластар ытык төрүттэрбит Эркээни хочотун мырааннарын үрдүгэр дабайан тахсан саха омугун инники өрөгөйдөөх суолун торумнаан ыллыктаах санааларын тиэрдибиттэринэн хоһуйууну бүгүн бар — дьоммутугар тириэрдэбит.
Былыргы былдьаһыктаах кэмнэр уорҕаларыгар уһун быраан үрдүк мындаатыгар түөрт саха саарына, хаҥыл аттарынан аргыый, чиҥник үктэтэн дабайан тахсан, илин диэки эргиллэн, Улуу Эркээни киэҥ нэлэмэн ходуһаларын одуулуу турбуттара. Былыргы саха саарыннара Ытык Бырааҥҥа олохторугар хаһан эмэ маннык дабайан тахсаллара. Улуу өбүгэлэрэ үөһэ хараллан, быраан үрдүк эниэтиттэн илин диэки күн тахсыытын үйэлэргэ кэтииллэр… Бу күн түөрт саарын саха дьылҕатын быһаарар былдьаһыктаах кэм үүнэн дьэ бу тахсан тураллар…
Киэҥ—нэлэмэн хочоҕо сүүһүнэн кэбиһиилээх от аттыгар кыстык балаҕаннар, бэттэх диэки бырааннар тэллэхтэринэн ураһалар урааларыттан унаар буруолар халлааҥҥа туруору талаһаллара, хонуу аайы хороҕор муостаахтар мэччийэллэрэ, сыһыы аайы сыспай сиэллээхтэр сиэлэллэрэ кэрэ да көстүү!
Саха саарыннара бу туран маннык саҥалаах, киэҥкэпсэтиилээх буоллулар. Нөмүгү Тойон: “Үс саха уйата буолбут быраан эркиннэрдээх Эркээнибитин хаалларан барар кэммит хаһан эмит кэлэн нүһэрдик хам баттыа диэн Улуу Тыгын Тойон саҕана санааҕа даҕаны баттаппат этибит. Арай мин итэҕэйэбин: Эркээни үс саха биһигэ буолара үйэлэргэ салҕаныаҕа. Биһиги түөрт саха дьылҕатын анаара бу муһуннубут, түөрт аҥыы атырдьах салаатыныы арахсар кэммит үүннэ курдук. Эркээни хабыллар хаба ортотугарсэргэ туруоруоххайыҥ – бу буолуо биһиги Эргис эргиирбит эргийэр киинэ… Ол сэргэбит төгүрүччү биһиги сыдьааннарбыт Бүтэй Бүлүүттэн, Илин Эҥээртэн, Муустаах Байҕал кытыытыттан, Соҕуруу Олоохонуттан тиийэ мустаннар оһуохай эргиирэ дуораһыйыа….Былыргы үгэһинэн сэргэбит төбөтүгэр түөрт ат төбөтө биһиги сыдьааннарбыт аан дойду түөрт хайысхатынан эргийэн иһэллэрин сэргэхтик кэтии күүтүөҕэ…”
Өксөкүлээх Ойуун: “Тыгын Тойон бэрт да киэҥ сирдэрибаһылаан олорбут, бу кэтэхпит диэки көстөр Арҕаа Күөлгэдьоллоох оҕо сааһа эһээтигэр Дойдууһа Дархаҥҥа аастаҕа. Онтон турунан Туймааданы баһылыыр… Ол да буоллар, кыайтарыы хомолтотун билэн, төттөрү иитиллибитКытаанах Кырдалыгар төнүннэҕэ… Туймааданы былдьаанбаһылаабыт хаһаактары Тыгын бэйэлээх бэйэтэ даҕаны, аатырбыт уолаттара улуу боотурдар, кыргыс үйэтин бэртэрэБөҕө Бөдьөкө Чаллаайылыын даҕаны кыайбатахтара.
Биһиги улуу өбүгэлэрбит ааттыын даҕаны сомоҕолуурааттаахтара. Дойдууһа Дархан бу улуу Эркээнини булан, тимири уһааран, дархан аатыран Дойдулаах дэттэҕэ, дойдутун тимир күүһүнэн көмүскээн биһиэхэ тиэртэҕэ. Саха чулуу уустарын чыҥ эргиирэ син биир эргиллэн кэлэ туруоҕа. Аан дойду уустарын бэйэлэрин сахауустарын эргииригэр киллэрэр аналлара бу мантан – Бахсы олоҕуттан аан дойдуга тиийэ чыҥкыныаҕа… Оол ОртоБыраан үрдүгэр уустар уот сахтылар – сотору тимир балтадорҕооно сөптөөх тэтими биэриэҕэ, кыһаларбыт кыымнарахаллааҥҥа тиийэ сулус буолан чаҕылыһыахтара…”
Айыы Ойуун Эргис: «Тыгын Тойон эһэбит аҕата Мунньан Дархан ааттыын мунньар аналлааҕа. Кини сырыылара сэрии суолунан син биир кыайбаппын диэн тыа биистэрин кытта аймахтаһыы уонна атыы—эргиэн суолун арыйыы буоллаҕа. Ол аналын толору толорбута, таастаах хайалар быыстарынан уруу буолбут биистэрбит аартык суолун арыйан биэрбиттэрэ, Улуу Куйаары кытта Эргиэн эргиирэ быстыбатаҕа… Тыгын Тойон ол Эргиир суолун батыспыта. Кини аата аартык аайы аатырар, суон сураҕырар. Тиийбит сирин аайы аламай маҥан күҥҥэ сүгүрүйэн, сыспай сиэллээхтэрин сэлэлээн, кымыс көөнньөрөн ыһыах ыһара, көрү-нары көҕүлүттэн тутара үтүө өрүттэрдээҕэ, уруу элбэҕэ тэриллэн дьэ, кырдьык, билигин сир-сир аайы сахатыллаах биир аймах буолан тарҕанан олордохпут. Убайым Нөмүгү Тойон, онон эн аналыҥ ийэ уустары Бүтэй Бүлүүгэ олохсутан ыһыах үгэһин онно үйэлэргэ хаалларыы… Оол диэкиттэн хаһан эмэ бүтүн киэҥ нэлэмэн Саха сиригэр оһуохай дуораһыйыаҕа… Оһуохай эргиирэ кэҥээтин!!!»
Өксөкүлээх Ойуун: “Туймаада диэкиттэн бу Суон Үрэх өттүнэн тыанан хаххаланан сүүсчэкэ уһун муннулаахтар, антах харахтаахтар ордуулана сыталлар. Миэхэ кэлэн боотурдаргын хомуй, сотору холбоһон Туймаадаҕа киирэн, ити хаайыылары хампарытан, аманаат уоланнарбытынбыыһыы барыахпыт диэбиттэригэр мин сөбүлэҥмин биэрдим… Кинилэргэ даҕаны ыһыллыы кэмэ эргилиннэ. Онно барыта Итэҕэллэрин арахсыыта төрүөт буолла, туораттан көрдөххө, кыра даҕаны сылтах баараҕай айдааны таһаарар… Эһиги эмиэ боотурдаргытын сэптээн-сэбиргэллээн миэхэ ыытыҥ… Сотору кэминэн Илбис Кыыһыттан кырыыс туоларын көрдөһүү туомун мин бэйэм толоруом… Эһиги, Айыы ойууттара – алгысчыт аналлаах дьон, барар сиргитигэр барыҥ. Арай, Нөмүгү Тойон убайым, Бүлүүгэ ордууламмыт хаһаактары бу диэки ыыппат гына дьаһанарыҥ буоллар, дьэ бэрт буолуо этэ. Кыра уол Эргис, соҕуруу диэки сыҕарыйан онтон кэтээн көрөөр. Соҕуруунан ити миэхэ күрээн кэлэн ордуулана сытархаһаактар Аббакуум диэн аҕабыыттарын хандалы кэтэрдэнбу диэки аҕалан иһэллэрин күүтэллэр. Эргис, кыра инибит, эн дойдугар дурда-хахха буолан, эйэлээхтик, кимниин даҕаны биир тылы булан үйэлэргэ бу төрөөбүт дойдубутугар өбүгэ үгэһинэн хаалар аналлааххын, саха итэҕэлэ эн ааккынан үйэлэргэ эргиллэн кэлэ туруоҕа… Мин ити хаһаактары кытта алтыһан биири өйдөөтүм: тоҕо сахалар аҕа уустара ити аҕыйах хаһаак аайы кыайтарбыттарын. Тыгын Тойон сомоҕолуу сатаабыта кыайтарбатаҕыттан уонна хас биирдии аҕа ууһа бэйэбит төбөбүтүн бас билэбит диэн арахсыы баран, ыһыллыбыт дьону икки-үс да хаһаак дьарыйдаҕа… Аны кинилэр ыһыллар аналлара кырыыс буолан эргилиннэ. Бу эмиэ Эргиир… Тыалынан киирбит холорук буолан үрдүк халлаан Айыыларын кыыһырдан будулуйдаҕа. Дьэ онон киирсэн хаалыаххайыҥ… Мин оҕо саастан үөлээннээхпин Бөдьөкө уола Маһарыны хаайыыттан хайаан даҕаны быыһаан таһаарыам… Онно ити хаһаактар көмө буолуохтара – остуруок олоҕун барытын билэр урдустар буоллахтара… Маһарыны аманааттан быыһыыр биир эрэ суол баар – ол бүтэһиктээхтик кыргыһыы… эбэтэр кыайыы, эбэтэр боотурдуу охсуһан кыргыһыы хонуутугар охтон, үйэлэргэ ааппытын ааттатыы… Боотурдар Албан Ааттаах Эргиирдэрэ биһиги аналбыт!!!”
Маһары: “Мин ити хаайыы остуруокка хаайыллан даолордорбун, атын олоҕу анааран көрөбүн. Ол гынан, убайым Өксөкүлээх Ойуун, өксөкү кыыл буолан, дайакөтөн, үс кэми барытын өтө көрөр аналлаах буоллаҕыҥ… Чулуу боотурдар албан аатырыахтара турдаҕа. Боотур хаан, эр хаан барытын быһаарар кэмнэрэ хаһан даҕаны кэллэркэлэ туруохтара. Ол буолар Эргис эргиирэ… Мин ыраахайаҥҥа – ыраахтааҕыга тиийэргэ турунарга быһаарынным. Анааран көрөрбүнэн бу үйэлэр тухары өркөн өйдөөх улууөбүгэлэрбит бу ыраах тыйыс дойдуга олордоллор даҕаны, эргиэн уонна атыы нөҥүө Аан дойду сайдыытын улуу эргиириттэн арахсыбакка, ол эргииринэн олоронкэлбиттэрэ… Биһиги сахалар ол улуу сайдыы эргиириттэнтахсыа суохтаахпыт… Мин ол эргиири эргитэ ыраах айаҥҥатурунабын…
Дойдууһа Дархан саҕаттан 40 чулуу боотур харабыллаахУлуу Куйаар Соҕуруу дойдуларыгар тиийэ саарба тириитинтиэрдэллэрэ, Улуу Эргиэн атыы суола быстыбатЭргиириттэн тахсыбакка олорбуттара саха олоҕунтүстүүрэ… Билигин биһиги, сахалар, Эргиэн эргис эргиирин, туох да кэм кэллин, быспат аналлаахпыт… Убайым Өксөкүлээх Ойуун, эн өһөс—хадаар хааннаах, хаҥылаттаах чулуу боотурдарыҥ миигин онно арыаллаан, сүүсмоһолу аһардан, кинилэр эрэ тиэрдэр аналлаахтар… Эйэлээх Эргиэн Эргиирэ – сайдыыбыт быстыбат сорҕото!!!”
Эргис Ойуун: “Кэмнэр ааһыахтара, үс саха үйэлэргэсимэлийиэ суоҕа. Бу Бүлүү диэкиттэн оһуохай дуораанаиһиллэр, бу илин диэкиттэн олоҥхобут дьоно халлааҥҥахааман сэгэтэн иһэллэрэ оол былыттарга көстөр…. Аандойдуга Ийэ Айылҕабыт айгырыырын тохтотор, аан дойдуитэҕэллэрин сөптөөх суолунан сирдиир Саха Айыы Итэҕэлэбуолуоҕа…Бу буолар Эргис алгыстаах Эйэ эргиирэ…”
Ити курдук түөрт саха саарына саха туһугар бэйэлэрин суолларын — иистэрин быһаарыммыттара… Бары туспа суоллаах—иистээх да буоллаллар, сөптөөх суол утутуспуттара билигин даҕаны салҕанар… Саха туһа диэн мөккүөр үйэлэргэ салҕаныа турдаҕа… Утум салҕанар – Эргис Эргийэр, түөрт утахтан турар Эргис эргиирэ … Бастакы утах – Ийэ Айылҕаны кытта алтыһар Айыы итэҕэлэ… Иккис утах – хадаар, өһөс, хорсун боотурхааммыт эрэ эйэни эрэннэрэр… Үһүс утах – сайдыыэргиирин тутаах утума өркөн өйү өрө тутуу… Төрдүс утах – сомоҕолоһуу, эйэ, аһаҕас буолуу, инникини эрэллээхтик, хорсуннук ылыныы…
Бу утахтартан өрүллэн быстыбат Эргис Эргиирбит, аан дойду сайдыытын эргиириттэн төлө түспэт аналлаахпыт…. Биһиги сахалар бары аан бастакы сорукпут – Эркээни ийэбит Ытык сирдэрин харыстаатахпытына эрэ бу ситимнээх эргис эргииригэр биир даҕаны утах быстыбатын быһаарыахтаахпыт. Ол онно дьэ боотур хаанэрэ буолбакка, мындыр өй уонна сомоҕолоһуу быһаарар. Ытык Куллаты Хайатыттан саҕалаан, саха саҥалаахха Ытык Эркээни бырааннарын ыраахтан кэрэхсии үөрэнэрбит – бастакы хардыыбыт. Ытык бырааннарга солуута суох ыттыыны тохтотор кэм үүннэ – Ытык Бырааннарбыт кэрэхсииргэ үөрэниэххэйиҥ. Хадаар Хаан, Өһөс буолуумындыр олуктаах санаанан салаллан туһалааҕы түстүүр, тугу баҕарар кыайар—хотор.
Борокуоппай Наҕабыыһын.