Роман Ноговицын 26 снайперы фроҥҥа бэлэмнээн ыыппыта

Хаҥалас снайпердара

Дьиҥинэн, лейтенант Роман Ноговицын бэйэтэ уот сэриигэ сылдьыбатар даҕаны, 260 бэргэн ытааччыны үөрэтэн  фроҥҥа атаарбыттарын туһунан  биһиги  оройуоммут хаһыатыгар Ойтон общественнай кэрэспэдьиэнинэн сылдьыбыт Иван Сивцев 1985 сыллаахха тохсунньу 15 күнүгэр  «Достойный восхищения» ыстатыйатыгар ыйылла сылдьар. Ол иһигэр ити 26 снайперы бэлэмнээбитэ биллэр, олортон хас да буойун Сэбиэскэй Сойуус дьоруойдарынан буолбуттара элбэҕи этэр.

Роман Ноговицын урукку Арҕаа Хаҥалас билигин Горнайдааҕы Одунутун ыччата этэ. Бииргэ төрөөбүт уонна чугас аймахтан  сүүрбэттэн тахса эдэр дьон фроҥҥа ыҥырыллыбыттар, үксүлэрэ төннүбэтэхтэр… Кыра уола, СӨ үтүөлээх учуутала, кыраайы үөрэтээччи, “Эллэйээдэ» үөрэнээччилэр научнай экспедицияларын салайааччыта Прокопий Ноговицын ахтарынан, Ноговицыннартан 16 булчут бэртэрэ, үксэ бэргэн ытааччы снайпердар, бу уоттаах сэриигэ кыттыбыттар, ол иһигэр Ленинградтааҕы театральнай институкка үөрэнэ тиийэн биир сыл эрэ буолан  баран  блокадаҕа түбэһэн  дойдутун туһугар олоҕун биэрбит  эдэркээн талааннаах ыччат Петр Романович…

«Верховнай Главнокомандующай бирикээһинэн ити сылларга снайпердары бэлэмнээһиҥҥэ уонна фроҥҥа ыытыыга улахан болҕомто ууруллара”, — диэбит Иван Сивцевкэ бэтэрээн. – Бастаан мин пехотнай чаас снайперскай взводун отделениетын хамандыыра этим,  онтон взвод хамандыырын көмөлөһөөччүтүнэн буолтум. Саллааттары  снайпер дьыалатыгар үөрэтэрбит. Бу сылларга 260 буойуну бэргэнник ытарга үөрэппитим. Снайпердарбыт фронтан махтанан сурук ыыталлара туохтааҕар да астык этэ. Мин үөрэппит биир снайперым Герой аатыгар түһэриллибитин суруйбутун киэн тутта аахпыппын умнубаппын. Сулууспалыы сылдьан биир выпускпутуттан үс снайпер  бойобуой уордьаннарынан наҕараадаламмыттарын туһунан билбиппит, ол аата  дойдубутуттан фашистары үүрэргэ көмөлөспүппүт диэн астынарбыт. 1944 сыллаахха   мин Коммунистическай партия кэккэтигэр киирбитим. Бу сыл ыам ыйыттан 2-с Забайкальскай байыаннай училищеҕа Пухов Василий Ивановиһы кытары  үөрэппиппит, иккиэн лейтенант званиетын ылбыппыт. Онтон 1946 сыллаахха демобилизацияланыахпар дылы артиллерийскай чаас взводун хамандыырынан сылдьыбытым», — диэн кэпсээбит Роман Ноговицын.

Хайдах саха саллаата снайпердары үөрэтээччи буолбутай?

Инники суруллубут матырыйааллары көрө сылдьан биһиги хаһыаппытыгар биир кэмҥэ ситиһиилээхтик үлэлии сылдьыбыт талааннаах суруналыыс Игорь Платонов “Птенцы гнезда Ноговицыных” диэн 2011 сыллаахха алтынньы 14 күнүгэр суруйуутун ааҕан  сөхтүм. Роман Забайкальеҕа сулууспалыы тиийэн  баран  Дивизионная диэн ыстаансыйаҕа  караулга турбут. Арай ол турдаҕына хаастар көтөн ааһан эрэллэр эбит. Булчут хаана оонньоон  тулуйбакка ытан саайбыт, биири түһэрбит. Гауптвахтаҕа ылан хаайан кэбиспиттэр. Бу бириэмэҕэ генерал тиийэн кэлбит, сибиэһэй хааһынан күндүлээбиттэр. «Кто добыл?Срочно ко мне! “ диэн буолбут. Онтон –“ Рядовой Ногогвицын прибыл!”. ”Будешь инструктором снайперов”. Бирикээс, биллэн турар, дьүүллэһиллибэт… Снайпердары үөрэтии итинтэн саҕаламмыт. Дьиктитэ диэн, бу  снайперскай оскуолаҕа 1970 сыллаахха Роман Прокопьевич  уола Петр Ноговицын сулууспалаабыт, аҕата олорбут хаһаарыматыгар, кини сыппыт оронугар түбэспит.

Сэрииттэн кэлэн баран

Роман Төхтүргэ, Нөмүгүгэ сельскэй Сэбиэккэ үлэлээбит, нэһилиэктэр сайдыыларыгар дьоһуннаах үлэ бөҕөтүн ыыппыт.  Уон сыллааҕыта сиэнэ, Ой орто оскуолатын алтыс кылааһын үөрэнээччитэ Рома Ноговицын аҕа ууһун эр дьоннорун туһунан суруйбута баар. Онно эһэтин олус истиҥник ахтыбыт, биэс кылаас үөрэхтээх эрээри  бэйэтин улууһун дьонугар  элбэх үтүөнү оҥорбутун кэпсээбититттэн кылгастык суруйан ылыым.

«Эһэм үйэтин тухары мунньан  хаалларбыт докумуоннарыгар  латинскайдыы буукубалаах суруктар бааллар. Мин ону көрөммүн аан бастаан эһэм английскайдыы билэр эбит дуу дии санаатым. Сахалар урут латинскай алфавиттаахтар эбит, билигин биһиги үөрэтэр английскай тылбыт алфавитын курдук. Өссө эһэм уруһуйдаабыт былыргы картата баар. Картаҕа английскай буукубаларынан Нөмүгү сирэ суруллубут,  кини бастакы колхозтары  тэрийсибит эбит. Аҕа дойду сэриитэ буолбутугар биир бастакынан ыҥырыллыбыт.  …Горнай дьоно үксүлэрэ булчут буоланнар сэриигэ снайперынан сулууспалаабыттар. …Биһиги оскуолаҕа икки сылга биирдэ  Кыайыы күнүгэр эһэм аатынан ытыыга куоталаһыы буолар. Сэрии кэнниттэн эһэм колхоз уонна Сэбиэт председателинэн өр сылларга  үлэлээбит. Биһиги үөрэнэр оскуолабыт  үс этээстээх таас дьиэтин таһыгар былыргы мас дьиэ турар. Бу уруккута аҕыс кылаастаах оскуола дьиэтин ыраах Маалтааны сириттэн көһөрөн киллэттэрбит. Сэттэ күн иһигэр аттарынан оскуола дьиэтин бөдөҥ мастарын состорон киллэрбиттэр. Ол саҕана дьон үлэһит да эбит… Кырдьан баран эһэм сылгыһыттаабыт. Ыраах тыаҕа Маалтааны сиригэр  сылгыһыттар олорон эрэн  элбэх сылгыны көрдүннэр диэн  күрүөлээн-хаһаалаан сылгы иитэр база туттарбыт. Ол сирин аата Кыһыл Толоон диэн. Пенсияҕа тахсан баран эһэм оттуур этэ… Атынан от оҕустаран, мунньан биир сыл соҕотоҕун 54 туонна оту совхозка туттарбыт. Билигин биһиги  дьиэ кэргэн  эһэбит оттообут Саадахтаах диэн сиригэр  сыл аайы түөрт кээһиилээх оту туруорабыт. Эһэм кыра эрдэҕиттэн үлэлиирин быыһыгар  бултуурун таптааччы.   Тыа быыһыгар адьырҕа кыыллары көрүстэҕинэ, кэннинэн чугуйааччыта суох. Соҕотоҕун үстүү эһэни биир сиргэ сууллартаабыт түбэлтэтэ эмиэ баар…”. Онтон Игорь Платонов суруйуутугар Роман Ноговицын 36 тыатааҕыны  охторбут, онтон тайаҕы төһөнү бултаабытын аахпат да эбит, үгүс дьонун-сэргэтин аһаппыта-сиэппитэ ахтыллар. Уолаттарын кыра эрдэхтэриттэн сааны туттарга, ат үрдүттэн ытарга, сиргэ-дойдуга  дьаһанан хонорго, аты сүүрдүүгэ кыттарга, сылгыны көрөргө-харайарга, сэби-сэбиргэли сатаан туттарга үөрэппит-такайбыт, элбэх эдэр, саҥа  сонор суолугар үктэнэр булчуттары, ону сэргэ геологтары  үгүскэ үөрэппит эбит.

Сиэнэ уол өссө элбэҕи аймахтарын, төрдүлэрин туһунан эһэтин көмөтүнэн чинчийэн суруйбута баар. Роман Ноговицын Иван Гоголев — Кындылы, Сэмэн, Софрон Даниловтары кытары чугастык доҕордоспутун кэпсиир. Өссө кинилэр айымньыларыгар эһэтин кэпсээбит сэһэннэрэ, номохторо киирбит буолуохтаахтар диир. Нөмүгү биллэр-көстөр дьоннорун туһанан кэпсиирин ахтыбыта эһэтэ Роман Ноговицын эргиччи билиилээх-көрүүлээх дьоһун киһи буоларын бигэргэтэр. Сир-дойду аатын билэрин, биллиилээх учуонай Багдарыын Сүлбэ кинини кытары куруутун көрсөн кэпсэтэрин, кинигэлэригэр эһэтин аата элбэхтик ааттанарын ыйар. Ол иһигэр  кини аата үйэлэргэ хаалбытын холобурдуур. Маалтааныгар уот быһа сиэн көрдүгэн буолан көлүччэ тахсыбытыгар эһэтэ куруутун кустуурунан бу көлүччэ Ноговицын Көрдүгэнэ диэн ааттаммытын ыйар. Төхтүргэ эмиэ Ноговицын Көлүкэтэ диэн  ааттаах сир баарын этэр. Эһэтэ бу  көлүкэҕэ сүрдээх айаас аты бадарааҥҥа түһэрэн айааһаабыт. Ол иһин бу көлүкэ итинник ааттаммыт диэн суруйар уонна  снайпердары үөрэтэн Аҕа дойду Улуу сэриитигэр  кыайыыга дьоһун кылаатын киллэрбит Роман Прокопьевич Ноговицын аатын үйэтитэн биир дойдулаахтара олорбут уулуссатын ааттаабыттарын киэн тутта ахтар. Эчи үчүгэйин, кырачаан сиэн киһи  ити курдук истиҥник эһэтин туһунан суруйан хаалларбыта. Өссө эбэн этиим, Нөмүгү саанан ыппыт курдук уһун  киин уулуссатын көнөтүн, киэҥин сөҕө-махтайа көрөрбүтүн. Роман Прокопьевичтаах нэһилиэги салайар кэмнэригэр итинник кэскиллээхтик, дэлэйдик дьаһанан кэлбит эбиттэр.

Роман Ноговицын сэрии кэнниттэн Елизавете Прокопьевнаны кэргэн ылан үс уолу, биир кыыһы төрөтөн киһи сиэринэн олорбута биллэр. Кини ыччаттара төрөппүттэрин үлэҕэ үөрүйэхтэрин иҥэринэн бары дьоһун дьон буолан үтүө дьыалатын салгыыллар. Кыыһа биллэр быраас, улахан уола бөдөн учуонай, наука дуоктара, орто уол сылгыһыт бэрдэ этилэр,  Прокопий Романовичпыт өрөспүүбүлүкэ эрэ буолбакка, Россия, аан дойду учуонайдарыгар ытыктанар киһи, “Өлүөнэ Очуостара” ЮНЕСКО көмүскэлигэр киириитигэр туспа өҥөлөөх. Таарыччы эттэххэ,  бу оҕо кутун туппут чулуу педагог, Хаҥалас патриота киинэнэн үлүһүйэр,  Аҕа көлүөнэ дьонун-сэргэтин  аатын үйэтитиигэ улахан үлэни ыыта сылдьар. Ноговицыннартан биэс киһи Ильмень Күөлгэ охтубутун кэриэстээн, убайа Роман туруорсуутунан режиссер Никита Аржаков  «Журавли над Ильменем» киинэтэ оҥоһуллуутугар  Эркээни хочотун олохтоохторун көмөлөһүннэрэн кыттыһан турар. Уола Рома онус кылааска сылдьан бииргэ үөрэнэр доҕотторунаан оруолларга кыттыбыттара бу уоттаах кыргыһыыларга дьоруойдуу охтубуттарга ытыктабыл  бэлиэтэ буолар. Бары даҕаны өбүгэлэрин ааттарын түһэн биэрбэт дьоһун дьон. Арамаан оҕонньор  баара эбитэ буоллар сэмээр үөрүө, астыныа этэ… Элбэх суруйуулартан, ахтыллыыттан оннооҕор мин кинини көрбүт, билбит тэҥэ сананар буолбутум ыраатта.

Людмила Аммосова.