I Дьөппөҥҥө улууспут өрөгөй ырыатын ааптара Михаил Атласов аатын сүгэр «Сарыал» култуура киинин үлэһиттэрэ билигин саамай түбүктээх кэмнэрэ. Нэһилиэккэ «Кыайыыны салҕааччылар» бэстибээл Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө тэрээһиннээхтик бара турар.
Ханна култуура киинэ, кулууп үчүгэйдик үлэлиир да, ол нэһилиэк дьоно-сэргэтэ сэргэх, олоххо көхтөөх буолаллар. Нэһилиэккэ «Ой кэккэ», «Кэндэлики», «Орто Сайылык», «Туойдаах» уонна «Сайдыы» түөлбэлэр олохтоохторо бары тэрээһиннэргэ олус көхтөөхтүк кытталлар. «Сарыал» КК үлэһиттэрэ түөлбэ олохтоохторугар, салайааччыларыгар олус махтаналлар. Култуура киинин дириэктэрэ Мария Михайлова үлэлэрин сүрүн өттүн маннык билиһиннэрдэ:
— Билигин ыытар үлэбит сыала-соруга чопчу — Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө былааннаах үгүс тэрээһиннэри ыыта сылдьабыт. Дойдуга Аҕа дойдуну көмүскээччи сылын арыйарбытыгар Кыайыы Знамятын көрсүбүппүт. Ол кэнниттэн нэһилиэкпит иһигэр тэрилтэлэринэн бэстибээл оҥорбуппут. Онно Марина Ли дириэктэрдээх санаторнай- оскуола-интэринээт түмсүүлээх кэлэктиибэ бастакы миэстэни ылбыта. Бүгүҥҥү күн улуустааҕы бэстибээлгэ тэрээһиннээхтик бэлэмнэнэ сылдьабыт. Сүрүн кыһалҕабыт, буоларын курдук, саас аайы уот лииньийэтин өрөмүөннүүр буоланнар киэһээҥҥэ диэри уота суохпут, ол бэлэмнэнэрбитигэр атахтыыр. Нэһилиэкпитигэр ыытыллар туох баар тэрээһиннэр култуурунай чаастарын биһиги сүрүннээн тэрийэн ыытабыт. Хоточчуга Мария Ивановна Игнатьева диэн биир тыыл бэтэрээннээхпит, кини 90 сааһа буолла, Покровскайга олорор, улахан тэрээһиннэргэ өрүү аҕалан чиэстиибит.
Анал байыаннай дьайыыга сылдьар үс киһибит сырдык тыыннара быстыбыта. Дьиэлэригэр өйдөбүнньүк бэлиэлэр бааллар. Санаторнай оскуола-интэринээт байыаннай дьыаланы баһылыыр туһугар Анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын, “Хорсунун иһин” уордьан, “Эр санаа” мэтээл кавалердара, хорсун буойуттар Альберт Владимиров, Илья Васильев, Андриан Барашков сырдык ааттарын үйэтитэн үөрэнээччилэр байыаннай-патриотическай сүлүөттэрин иккис төгүлүн тэрийэн ыыппыттара. Ити тэрээһиҥҥэ култуурунай бырагырааманан арыйыытын, сабыллыытын оҥорбуппут. Уолаттарбыт ийэлэригэр психологтары ыҥыран уйулҕаларын бөҕөргөтөллөрүгэр үлэни тэрийбиппит. Нэһилиэкпитигэр суруйааччылар, суруналыыстар, поэттар бааллар. Бу ааспыт субуотаҕа Дьөппөнтөн төрүттээх Галина Скрябина икки кинигэни бэчээттэтэн таһаарда. Ол кинигэлэрин тапталлаах, ахтылҕаннаах дойдутугар кэлэн сүрэхтээтэ, Орто сайылыгын дьонун туһунан олус үчүгэй кинигэлэри утары уунна, — диэн бэрт сэргэх үлэтин сонуннарын Мария Ивановна иһитиннэрдэ.
Тыа сиригэр үлэлии, олохсуйа эдэр дьон кэлиитэ нэһилиэккэ олус кэрэхсэбиллээх. Ол курдук, I Дьөппөҥҥө Таатта улууһун Уус Тааттатыттан сылдьар Любовь Борисова оҕо киһи кэлбит. Кини ХИФУ фольклор уонна култуура салаатын, «Норуот уус-уран айымньыларын тэрийээччи уонна салайааччы» диэн идэлээх бүтэрбит. Нэһилиэккэ саҥа сүүрээннэри ырыа-үҥкүү хайысхатыгар киллэрэ сылдьар, уус-уран салайааччынан үлэтин быйыл саҕалаабыт.
— Быйыл Улуу Кыайыы 80 сыла буолан үҥкүүлэрбит-ырыаларбыт барыта онно ананаллар. Үҥкүүгэ 50 саастарыттан үөһэ, эдэр ыччаттар уонна оҕолор диэн үс көлүөнэ дьону уһуйабын, эрчийэбин-дьарыктыыбын. Хас биирдии көлүөнэҕэ 4-түү паара, 8-тыы киһи сылдьар. Кыргыттар, уолаттар диэн тус-туһунан үҥкүүлэргэ, онтон да элбэх киһи баар буолар. Олохтоох дьон олус көхтөөхтүк кытталлара үөрдэр. Репертуарбытыгар билиҥҥитэ «Кыайыы вальса», «Журавли», «Көлүөнэ үҥкүүтэ» уонна саастаах дьоҥҥо «Оһуор үҥкүүтэ» бааллар. Соторутааҕыта Хачыкаат нэһилиэгэр буолан ааспыт «Rektime» рекламнай хампаанньа бирииһигэр Самыртай сыһыытын нэһилиэктэрин XIX-с спартакиадатын култуурунай бырагырааматын куонкурсугар «Журавли» диэн үҥкүүбүт 1-кы миэстэни ылбыта, — диэн Любовь үөрүүтүн үллэһиннэ.
Оттон Таатта Уолбатыттан төрүттээх Александр Собакин Дьокуускайдааҕы култуура уонна ускуустуба кэллиэһин «Төрүт култуура» салаатын бүтэрэн былырыын күһүн үлэлии кэлбит. Александр кулууп иһинэн үлэлиир түмсүүлэри салайар, эмиэ бэрт сэргэхтик үлэлии сылдьарын сэргии көрдүм.
— Мин сүрүннээн ырыа, фольклор уонна түмсүүлэри түмэн салайан үлэлиибин. «Rektime» XIX-с спартакиадатынкултуурунай бырагырааматын куонкурсугар ырыаҕа үһүс уонна фольклорга бастаабыппыт. Онно сыанаттан түспэт ырыаһыттарбыт, ыччат лиидэринэн үлэлии сылдьыбыт Василий Титов, солбуллубат ырыаһыппыт Марфа Тарасова уонна кыыһа Карина нэһилиэкпитин ырыа куонкурсугар эрэллээхтик көмүскээбиттэрэ. Фольклорга бары эдэр дьон кыттыбыттара, ол иһигэр учууталлар. Манна нэһилиэкпитигэр 19 араас түмсүүлэр, куруһуоктар бааллар. Бары «Сарыалга» мусталлар. «Сатабыл» диэн тыйаатыры сөбүлээччилэр түмсүүлэрэ билигин бэстибээлгэ испэктээххэ бэлэмнэнэ сылдьар. Кинилэр кэнсиэртэргэ өрүү кытталлар. Хор бөлөҕөр баар 80 киһини бэлэмнии сылдьабыт. «Хомуһун» диэн куруһуокка фольклору сэҥээрээччилэр сылдьаллар. «Нарыйа» диэн тарбахтарыгар талааннаах иистэнньэҥнэр түмсүүлэрин кытыылаахтара бэстибээлгэ анаан таҥас тигэллэр. Кинилэр үлэлэрэ олус элбэх, биһиэхэ наар утары бараллар, иистэнэр массыыналарын илдьэ кэлэннэр түүннэри иистэнэллэр, олус түмсүүлээхтэр. Театрализованнай спектаклы туруорууга байыаннай таҥастары, пилоткатыгар тиийэ тигэллэр. Аны үҥкүүһүттэргэ эмиэ анал таҥас бэлэмнииллэр. Бэстибээл быыстапкатыгар айар үлэлэри, талба талааннары көрүү буолар. Түмсүүлэргэ өссө уруһуй түмсүүтэ баар. Соторутааҕыта туостан оҥорууга маастар-кылаас буолбута. Эбии сувенирдары, харысхаллары оҥороллор. Итини таһынан эр дьон, дьахталлар, эдэр ийэлэр түмсүүлэрэ бааллар. Маннык тэрээһин дьону сомоҕолууллар, — диир эдэр киһи түмсүүлэри түмэр түбүктээх, ырыа куттаах Александр Собакин.
Дьэ, ити курдук «Сарыал» култуура киинин үлэһиттэрэ нэһилиэктэрин олохтоохторун олоҕун сэргэхситэн, сарсыардааҥы тахсар күн саһарҕата буолан, сардаҥанан сыдьаайан үлэлии-хамсыы сылдьаллар.
Уйбаан УЙГУУРАП,
Хаартыскалар: «Сарыал» култуура киинин архыыбыттан туһанылыннылар.